آشنایی با دستگاه شور

دستگاه شور چیست

مهدی نمازی در کتاب تصنیف‌های قدیمی ایران درباره دستگاه شور چنین می‌نویسد که دستگاهی بسیار قدیمی است و مبنای بیشتر موسیقی های محلی در ایل‌ها به شمار می‌رود.شور متعلقات زیادی دارد، آوازهای ابوعطا، دشتی، بیات ترک، و افشاری ریشه در شور دارند. شور بزرگترین و جامع‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است. اگر مینور تئوریک را در موسیقی غربی در نظر بگیرید و فاصه دوم آن را ربع پرده پایین بیاوریم، تنالیته شور ایجاد می‌شود، در اثر همین تفاوت اندک تغییری بسیار شگرف در تنالیته ایجاد می‌شود. روح کلی حاکم بر شور حزن و اندوه و غم بسیار است. تا آنجا که مرحوم روح‌الله خالقی معتقد است: “کدام ایرانی است که شور بشنود و نوای غم‌انگیز آن رادرک نکند؟”

چنانچه علاقه‌مند به یادگیری کامل ردیف موسیقی ایرانی هستید، می‌توانید در دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده برای علاقه‌مندان تمام سبک‌های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و… تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه‌مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.

نت‌های دستگاه شور

با افزودن ربع پرده به درجه چهارم گام‌های ماهور، دستگاه شور پدید می‌آید. نت تنیک دستگاه شور حاصل شده، درجه سوم ماهور است.

برای مثال اگر ماهور دو داشته باشیم، درجه سوم آن می‌شود نت “می” و در نتیجه تنیک شور نت “می” خواهد بود. درجه چهارم (نت فا) را ربع پرده زیاد می‌کنیم (فا سری) بدین ترتیب گام شور “می” ساخته می‌شود.

نت‌های معمول: دو – ر کرن – می بمل – فا – سل – لا بمل – سی بمل – دو

نمونه آهنگ در دستگاه شور

تصنیف‌های بسیار زیبایی از اساتید بزرگ موسیقی ایران در دستگاه شور به جا مانده که در ادامه به معرفی مختصری از آنها خواهیم پرداخت.

• تصنیف اشک مهتاب:

آهنگساز: حسن یوسف زمانی / شاعر: سیاوش کسرایی / اجرا: محمدرضا شجریان به همراه ارکستر رادیو تلویزیون ملی ایران

• تصنیف نرگس مست:

آهنگساز: امیر جاهد / شاعر: امیر جاهد / اجرا: قمر

• تصنیف ملا ممد جان:

آهنگ: محلی افغانی / تنظیم آهنگ: انوشیروان روحانی / اجرا: پوران

• تصنیف آتش کاروان:

آهنگساز: علی تجویدی / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: دلکش

 

درجات دستگاه شور

براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها باید گفت به طور کلی فواصل تشکیل دهنده گام شور اعم از اینکه نت شروع، پرده یا نیم پرده یا ربع پرده باشد به قرار زیر می‌باشد:

1. بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: سه ربع پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: یک پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: نیم پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده

دانستن این نکته ضروری است که بستن گام دستگاه شور از هر کدام از نت‌ها اعم از بکار، دیز، سری و کرن، امکان پذیر است، اما به دلیل اینکه در تشکیل و بسته شدن فواصل گام مذکور از نت‌های به خصوصی، محدودیت‌های فاصله‌ای (برای ساز و آواز) برداشته خواهد شد و به همین دلیل دستگاه فوق‌الذکر را از چند مایه مرسوم و معمول در سازهای مختلف به مثابه راحت‌الاجرا بودن می‌نوازند.

اگر علاقه‌مند به یادگیری گام شناسی ردیف موسیقی ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی با تدریس دکتر فریبرز حمیدی را از دست ندهید. در این آموزش دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

گوشه‌های دستگاه شور

دستگاه شور از گوشه‌های بسیاری تشکیل شده است که در ادامه به توضیح برخی از مهم‌ترین‎‌ آنها خواهیم پرداخت.

خارا (درآمد):

نت شاهد آن درجه اول گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است. واژه خارا در فرهنگ لغات با چند معنی آورده شده است از جمله: 1. نوعی سنگ سخت 2. نوعی پارچه ابریشمی. از نظر علمی، ملودی گوشه خارا از زیر دانگ اولیه شور شروع و پس از گردش‌های چند به دانگ اولیه گام شور ورود کرده و نهایتا روی تونیک گام شور فرود می‌آید.

اصول:

نت شاهد آن درجه اول گام و گستره ملودی آن تا درجه چهارم گام می‌باشد. در موسیقی قدیم ایران 24 نوع وزن یا ضرب یا اصول، معمول بوده است که به آنها بحور اصول می‌گفتند. چنانچه در روزگار ما چند نوع از این اصول هنوز هم متداول است و از همه مشهورتر: ساقی‌نامه، صوفی‌نامه، شاهنامه‌خوانی

بنابراین ضرب اصول، گذشته از معانی یاد شده، رنگی بوده است وابسته به شور که در ردیف‌ها از جمله ردیف میرزا عبدالله ثبت شده است.

رهاوی:

نت شاهد آن درجه دوم گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است. این گوشه در کتب و ردیف‌ها و روایات و اقوال اهل فن به گونه‌های مختلف و با واژه‌هایی همچون (رهاوی، راهویی، رهابّی،رهاو) یاد شده است.

رهاوی نام یکی از مقام‌های دوازده‌گانه موسیقی قدیم بوده است و دارای دو شعبه به نام‌های نوروز عرب و نوروز عجم بوده، که البته با تغییر طبقات و دسته‌بندی مقامات و گوشه‌های ردیف به صورت امروزی، ملودی رهاوی با ملودی نوروز عرب و عجم بیگانه می‌نماید.

مثنوی شور:

نت شاهد آن درجه اول گام شور را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن درجه آخرین گام ادامه دارد. مثنوی در میان زنجیره ردیف موسیقی ایرانی جایگاهی ویژه برای خود دارد. حالتی از ملودی که در همه پرده ها و درجات گام یک دستگاه و آواز می تواند گردش داشته باشد و شعر انتخابی برای اجرای این حالت بحر مثنوی می باشد.

در مجموع می توان مثنوی خوانی را در همه هفت دستگاه و پنج آواز مشتق انجام داد. در بعضی از آوازها کمتر خوانده می شود و در بعضی از آنها اصولا مرسوم نیست.

پنجه مویه:

نت شاهد آن روی درجه سوم گام و گستره ملودی آن تا درجه هفتم گام است. پنجه مویه حالتی است در ردیف میرزا عبدالله که پس از گوشه نغمه جهت فرود از آن استفاده استفاده شده است. ملودی آن با بیات ترک شباهت نزدیکی دارد و می‌توان آن را به صورت ضربی یا نیمه ضربی اجرا نمود.

نغمه:

نت شاهد آن روی درجه چهارم گام شور قرار دارد و گستره ملودی آن تا درجه هفتم گام ادامه دارد. نغمه در اصطلاح موسیقی به معنای صدا است. چون که نت ایست ملودی نغمه روی درجه اول شور جایگاه دارد بنابراین می‌توان گستره آن را به اندازه نیم گام شور دانست.

بیات شیراز:

نت شاهد آن درجه چهارم گام و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام است. بیات به معنای لفظ است، نوعی از بیات که منسوب به شیراز است و می‌توان آن را از قطعات فولکلوریک ایران دانست در پرده سلمک (درجه چهارم گام شور) نواخته و خوانده می‌شود که آن را بیات شیراز خوانده‌اند.

هشتری:

نت شاهد آن درجه چهارم گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌باشد. در ردیف میرزا عبدالله رنگی بنام شهر آشوب ثبت شده استکه قسمتی از رنگ “هشتری” نام دارد. در لغت نامه دهخدا چنین آمده است: هشترخان یا حاج ترخان از بزرگان ترک بوده است. براساس ملودی این قسمت از رنگ شهر آشوب (هشتری) به صورت ضربی، 6/8 می‌توان شعرخوانی کرد. بحر شعری منتخب برای اجرای هشتری “فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن”.

روح‌الارواح:

نت شاهد آن روی درجه چهارم گام قرار دارد و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است. حالتی از ملودی را در پرده ابوعطا و بیات ترک یعنی درجات چهارم و سوم گام شور اجرا می‌کنند که وزن و حالت آهنگ آن براساس وزن قسمتی از اذان (اشهد ان لا اله الی الله) می‌باشد و به روح‌الارواح موسوم ساخته‌اند.

واژه روح‌الارواح از نوع ترکیبات اضافی است. به معنای صدر و سلطان همه روح‌ها.

شهناز:

نت شاهد آن درجه چهارم گام شور را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام ادامه دارد. شهناز حالتی تحریرگونه است که با یک سری حرکات مانوریک درجات گام شور را از چهارم تا ششم طی نموده و روی درجه ششم ایست می‌نماید.

واژه شهناز برگرفته از شهنای است و شهنای نوعی ساز بادی رایج در مصر قدیم بوده، شهنای را شاه نای نیز می‌گفتند. در زبان پهلوی به “نای” ناز هم گفته می‌شود و می‌توان چنین نتیجه گرفت که “شهناز” مبدل شده واژه “شاه نای” است.

کرد بیات:

کرد بیات را می‌توان چنین معرفی کرد: آهنگی عاشقانه که کردها بخوانند. نت شاهد آن منطبق با شاهد آواز دشتی است و ایست‌هایی روی نت شاهد شور دارد. بنابراین می‌توان گستره ملودی آن را از درجه اول شور تا درجه هفتم آن دانست.

تنگسیری:

منظقه‌ای میان جنوب و مشرق بوشهر است، قصبه این ناحیه را تنگستان گویند. پنج فرسخ از بوشهر و چهل و سه فرسخ از شیراز دور افتاده است و اهالی دشتسان مردم این ناحیه را تنگسیر گویند. این ناحیه مشتمل دهستان‌های (سمل، باغک، ساحلی، خاویز) می‌باشد. گوشه تنگسیری و دشتسانی موجود در ردیف منسوب به این منطقه است. نت شاهد آن روی گام شور درجه هفتم گام بوده و روند ملودیک آن تا درجه هشتم می‌رسد.

ده ناصری:

این گوشه را ده ناصری یا دناصری می‌گویند در ردیف میرزا عبدالله با نام “دناسُری” ثبت شده است. وجه تسمیه آن از دو حالت نمی‌تواند خارج باشد. یا اینکه منتسب به شخص است و یا انتساب به محل و مکان خاصی دارد. به هر صورت ملودی که نگارنده برای مشخص نمودن نت شاهد و محدوده گستره آن در نظر داشته، شاهد آن را روی درجه هشتم گام قرار داده و تا دهم گام گستره می‌دهد.

اهمیت دستگاه شور

متداول‌ترین آواز بین مردم ایران، شور است. چنانکه این آواز می‌تواند ابزاری باشد برای ابراز احساسات درونی نظیرعشق، ترحم و… این آواز گاه از اندوه و حزن باطن افراد را حکایت می‌کند و گاه لباس وقار را بر تن می‌کند و چون پیرمردی دنیا دیده و فرتوت نصیحت می‌کند و دلداری می‌دهد.

می‌توان شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی دانست زیرا از آن چند آواز (ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی) مشتق شده است و از تاثیر آن در سایر دستگاه‌ها نظیر نوا و سه‌گاه نیز نمی‌توان چشم پوشی کرد.

ساختار دستگاه شور

روند و اجرای آهنگ‌های موسیقی ردیف اصیل ایرانی به گونه‌ای است که محور اصلی نغمات (نت شاهد) معمولا بین دو دانگ پیوسته قرار می‌گیرد. در بعضی از دستگاه‌ها مانند شور، ماهور، همایون، نوا، چهارگاه و… به غیر از دو دانگ اصلی دستگاه که تشکیل کل گام را داده‌اند، دانگ‌های دیگری تحت عنوان الحاقی (مقدم و مؤخر) موجود هستند.

در بعضی از دستگاه‌های مذکور دانگ الحاقی به هر دو صورت موجود است. دانگ الحاقی در شور به صورت (مقدم) موجود و قبل از دانگ اول قرار می‌گیرد و در صورتی که بالانشین‌ترین گوشه تشکیل دهنده دستگاه شور را مشترکا گوشه‌های (حسینی – دوبیتی) بدانیم و همچنین جایگاه گوشه خارا در قسمت شروع آواز شور در قسمت دانگ مقدمه بشناسیم گام شور دارای 12 نت و 11 فاصله می‌باشد. بنابراین با توجه به اینکه کل فواصل تشکیل دهنده دستگاه شور 11 عدد است و به عبارتی شش دانگ دستگاه شور تعداد 12 نت تشکیل می‌دهد.

مناطق دستگاه شور

دستگاه شور دارای سه منطقه اجرایی است:

1. بالا دسته (دانگ مقدمه): درآمد شور در این ناحیه اجرا می‌شود
2. وسط دسته (دانگ اول): گوشه‌هایی مثل شهناز، گریلی، قجر و… در این منطقه اجرا می‌شود.
3. پایین دسته (دانگ دوم): گوشه حسینی در این دانگ اجرا می‌شود.