می‌خواهیم کمی از بیات ترک بخوانیم و لحظاتی را با دل‌دادن به این آواز دل‌انگیز بگذرانیم. بیات ترک از آوازهای دستگاه شور و شبیه به آوازهای دستگاه ماهور است. آوازی که به واسطهٔ نوع اجرا و گام‌ها، یکی از پرکاربردترین و معروف‌ترین آوازها در اجراهای فولکلور و مذهبی‌ست. از معروف‌ترین آثار اجرا شده در بیات ترک می‌توان به اذان مرحوم موذن‌زادهٔ اردبیلی اشاره کرد. در ادامه گریزی به تاریخچه، ساختار، گوشه‌ها و آهنگ‌های اجرا شده در این دستگاه خواهیم زد.
تاریخچهٔ بیات ترک
اگرچه در تاریخ قدیم موسیقی ایران شعبه‌ای به نام آواز بیات ترک و یا بیات زند ذکری به میان نیامده است؛ اما وجودِ شعبهٔ دوگاه در مقام حسینی و در رساله‌های قدیمی موسیقی، که امروز به عنوان گوشه‌ای در بیات ترک باقی مانده است، نشان از قدمت این آواز در موسیقی ایرانی دارد. بیات ترک آوازی است که به قبایل بختیاری نسبت داده شده و آوازهای محلی ترکی و کردی نشانه‌ای از این موضوع است. در این میان نشانه‌های وجود آواز حجاز ترک یا حجاز اصل، که ترکان در آن آواز می‌خواندند و چندی آن را بین غزال و نی‌ریز ذکر کرده نیز وجود دارد. همچنین برخی با بردن نام بسته‌نگار، زیرکش و نهاوند، حجاز ترک را نیز از ترکیبات بیست و چهارگانهٔ شعبهٔ موسیقی دوازده مقامی دانسته و ارتباط بیات ترک امروزی با حجاز ترک را دور از ذهن نمی‌دانند.
ساختار بیات ترک
در این آواز نت شاهد بر درجهٔ سوم شور قرار دارد، درست مانند نت خاتمه. یک چهارم پایین‌تر از نت شاهد، نت آغاز و البته نت ایست قرار می‌گیرند. اگر بنا را بر این اصل قرار دهیم که همیشه نت آغاز و شاهد بیات ترک یکسان باشند، می‌توان گفت که این آواز حاصل تغییر نت پایه در دستگاه شور است، همان عقیده‌ای که روح‌الله خالقی به آن معتقد بود و به نظر هم درست می‌آید. از آنجا که گستردگی بیات ترک بالاتر از نت شاهد و تا فاصلهٔ چهارم و حتی پنجم می‌رسد، می‌توان آن را دو دانگِ در دو سمت نت شاهد در نظر گرفت. دانگ بم‌تر، که بالارونده است و دانگ زیرتر که پائین رونده؛ البته که هر دو به سمت نت شاهد که نت خاتمه است، حرکت می‌کنند.
در فرود بیات ترک گاهی درجهٔ پنجم شور نیم‌پرده بم‌تر شده و با ایفای نقش نتی زینتی، برای زمانی کوتاه ایفای نقش می‌کند. در فردوهای موقت نیز، به طور معمول و نه همیشه، توقف روی نت ایست با یک جهش از درجهٔ پنجم شور به به نت ایست بیات ترک همراه می‌شود. ردیف‌های متفاوت گاها نت خاتمه بیات ترک را تغییر میدهند و درجهٔ دوم شور و حتی نت پایهٔ شور را به این عنوان قرار میدهند.
درجهٔ سوم شور در این آواز نقش ویژه‌ای داشته و بسیار مورد توجه قرار دارد؛ هرچند که تاکید زیاد روی آن آواز را یکنواخت و بی‌روح می‌کند. اوج این آواز درجهٔ هفتم شور متمرکز است که البته، در خود دستگاه شور بسیار کم‌اهمیت‌تر به حساب می‌آید.
اگر از درجهٔ سوم شور آغاز و درست در مسیر بیات ترک حرکت کنیم، دانگ اول ماهور به‌دست می‌آید که نشان می‌دهد درجات بیات ترک و دستگاه ماهور به‌هم نزدیک هستند. پس اجرای گوشه‌هایی مانند دلکش و یا خسروانی در بیات ترک ممکن است. اگرچه اجرای گوشه‌های ماهور در بیات ترک نیاز به مهارت خواننده داشته و بازگشت آن به اواز اصلی نیز همینطور. همچنین فواصل در مقام دلگشای قدیم را می‌توان مطابق با فواصل بیات ترک دانست.
گوشه‌ها
از گوشه‌های مهم بیات ترک می‌توان دوگاه، روح‌الارواح، درآمدها، مهدی ضرابی، قرائی و قطار را نام برد. گوشه‌های دیگری مانند شهابی، مهربانی، مثنوی، سارنج و بهبهانی نیز مهم هستند. تاکید بسیار بر نت شاهد درآمدهای بیات ترک را در مسیر یکنواختی قرار داده است؛ البته خودخواسته. گوشهٔ کوچکِ بسیار مهم در این آواز، روح‌الارواح است؛ زیرا به بیات ترک کمک می‌کند تا به فضای اصلی دستگاه شور نزدیک شود؛ حتی با وجود ثبات نت شاهد. گوشهٔ مهدی ضرابی، که احتمالا در زمان قاجار ساخته شده است، زمانی که در جایگاه نت آغاز و ایست قرار می‌گیرد، کمک شایانی به پایداری رابطهٔ بیات ترک و شور می‌کند.
می‌توان گفت مهم‌ترین گوشهٔ این آواز، قطار است. این گوشه که معمولا در دانگ بم‌تر آواز حضور دارد، همیشه جایی در اجرای بیات ترک دارد. گوشه‌ای که به عقیدهٔ بسیاری بکر و اصیل است؛ زیرا آوازهای کردی در این گوشه اجرا می‌گردد. اوج آواز بیات ترک که معمولا درانتهای آن قرار دارد و از دانگ بالاتر به سمت نت شاهد و سپس نت پایانی آواز سیر می‌کند با گوشهٔ قرائی اجرا شده و تا پایان ادامه می‌یابد. از گوشه‌های دیگری که در آوازهای مختلفی از جمله بیات ترک اجرا می‌شوند، می‌توان گوشه جامه‌دران را نام برد. این گوشه در افشاری، همایون، اصفهان، مثنوی و شکسته نیز اجرا می‌شود.
آهنگ‌هائی در بیات ترک
برخی از آهنگ‌هایی که در دستگاه بیات ترک اجرا شده‌اند، عبارت‌اند از:
- آهنگ‌های آلبوم آستان جانان با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و آواز محمدرضا شجریان
- آهنگ‌های آلبوم گل صدبرگ با آهنگسازی جلال ذوالفنون و آواز شهرام ناظری
- آهنگ‌های آلبوم شیدایی از صدیق تعریف
- ساز و آواز انتهایی آلبوم در خیال تحت عنوان “برخیز تا یک سو نهیم این دلق ارزق‌فام را ” با نوازندگی سه‌تار توسط بهداد بابایی و آواز محمدرضا شجریان
- قطعه‌های موسیقی “الایا ایها الساقی” و “اندک‌اندک” با اهنگسازی جلال دوالفنون و آواز شهرام ناظری
- تصنیف ” به دل جز غم آن قمر ندارم” با آهنگسازی شکرالله خان قهرمانی، شعر محمدتقی بهار، نوازندگی تار یحیی زرین‌پنجه و آواز ناهید نیک‌بخت.
