ساز سنتور سازی ایرانی است که مشابهت‌هایی در جاهای مختلف دنیا با این ساز وجود دارد. ساز پسالتریوم از این سازهاست که در قرون وسطی در اروپا استفاده می‌شده است و در نقش و نگاره های آن دوران، همیشه همراه داوود پیغمبر بوده است.
ساخت سنتور، پروسه ای است که به تجربه و مهارت حرفه ای نجاری نیاز دارد.
از طرفی، برای ساخت سنتور ، بهتر است نوازنده‌ی سنتور نیز بود ، زیرا آگاهی از حوزه ی موسیقی و نحوه ی کوک سنتور و آشنایی کافی داشتن از حوزه نوازندگی این ساز، با علم صوت شناسی و مبانی موسیقی میتواند در ایجاد کیفیت بهتر صدا مفید باشد. اگر علاقه‌مند به یادگیری ساز سنتور هستید همین حالا میتوانید در دوره آموزش سنتور سایت میفادو با تدریس استاد محسن خلعتبری معظم شرکت کنید. این بسته آموزشی کلاً بصورت تخصصی و حرفه ای مهیا شده است که شاگرد به راحتی و آرامش کامل می تواند بدون هیچ استرسی درس ها را فرا گیرد به این صورت که هر درس به صورت تخصصی و با متدهای روان و آسان آموزش داده شده است.
از جمله حوزه های دیگری که لازم است برای ساخت انواع سنتور از آن ها آگاهی کسب کنیم ، استفاده از چوب مناسب برای ساخت سنتور ، استفاده از مواد مناسب جهت استفاده در ساز و حوزه های اختصاصی دیگر این فن میباشد.
آموزش ساخت سنتور با سیم ترمز:
برای ساخت سنتور ، باید از سیم های معمول در این صنعت استفاده کرد. سیم های سفید از آلیاژ نیکل و سیم های زرد از آلیاژ های برنج ساخته میشوند.
باید توجه شود جهت صدا دهندگی با کیفیت و مناسب ساز ، باید از سیم های با جنس مرغوب که در بازار وجود دارد استفاده کرد، اما اگر به استفاده از مواد دیگر مانند سیم ترمز یا هر نوع سیم دیگری جهت اتصال روی ساز اصرار دارید، که میتواند جهت سرگرمی استفاده شود، میتوانید به اندازه ی قطر سیم ها توجه کنید که در سنتور از شماره 0.40 میلی متر استفاده میشود.
می‌توان از سیم ترمز جهت استفاده در سنتور های تزئینی که صرفا جنبه ی ظاهری و زینتی دارند استفاده کرد.
توجه کنیم که سیم مناسب سنتور باید دوام داشته باشد ، از قابلیت های ارتعاشی و مقاومتی مناسب برخوردار باشد ، در اندازه های متفاوت برای هر نت استفاده شود و به اصطلاح در آستانه ی پاره شدگی قرار بگیرد تا صدای حاصله صدای مطلوبی داشته باشد ، نصب گوشی ها دقیق باشد و نکات فراوان دیگر.
بنابراین نمی‌توان با جنس نامرغوب و بدون آگاهی، نتیجه مطلوب را حاصل کرد.
آموزش ساخت سنتور با وسایل دور ریختنی:
در ساخت سنتور باید از جنس های مرغوب و مناسب استفاده کرد تا به صدادهندگی مطلوب رسید ، وگرنه ساز ما دوام کافی پیدا نخواهد کرد و نتیجه ای از نوازندگیمان حاصل نمیشود.
اما اگر منظور اضافات چوبی باشد که در ساخت سنتور مورد استفاده است ، میشود جهت ساخت مضراب از آن بهره گرفت.
به نوعی هر کس میتواند مضراب شخصی خود را داشته باشد ، اما تمام این موارد صرفا جهت سرگرمی بوده و هیچکدام جنبه ی جدی نخواهند داشت.
ساخت مضراب قواعد بسیار حساس و فنی دارد مانند وزن مضراب ، چوب مورد استفاده برای ساخت آن ، نمد مناسب مضراب ، قابلیت ارتعاشی – حرکتی یا انعطاف پذیری مضراب و خیلی موارد حیاتی دیگر.
این هنر به ظرافت خاصی نیاز دارد که نمیشود با تمهیدات ساده به آن رسید.
ما نیازمند دقت فراوان در ساخت این ساز هستیم که باید با تجربه ی فراوان و داشتن علم درست به آن دست پیدا کنیم.
آموزش ساخت سنتور با چوب بستنی:
جهت ساخت سنتور های تزئینی ، میشود از هر وسیله ای استفاده کرد . در حقیقت از آنجایی که هدف ما زیبایی ظاهری و حالت زینتی آن بوده و نیازی به صدا دهندگی آن نداریم ، میتوانیم از هر وسیله ای برای ساخت آن و درآوردن شکل سنتور بهره بگیریم.
به طور مثال میتوانیم نمونه ای کوچک را تصور کرده و چوب هایی برای تداعی خرک های سنتور روی صفحه ی زیرین قرار دهیم ، که میتواند حتی چوب بستنی باشد ، سپس سیم ها را به سوراخ هایی که میتوانیم روی صفحه ایجاد کنیم ، قرار دهیم و حالا ما یک سنتور ساخته ایم !
در ساخت برخی چوب های بستنی از چوب راش یا توس استفاده میشود و در ساخت سنتور نیز ممکن است از چوب راش استفاده شود.
نقشه ساخت سنتور:
در این بخش میخواهیم با ساختار ساز و نقشه ی ساخت سنتور آشنا شویم تا بتوانیم در بخش مراحل ساخت ، آن را پیش ببریم :
پل ها:
پل ها چوب هایی مخروطی شکل هستند که بین صفحه زیرین و رویین (جعبه ی صوتی) ساز قرار میگیرند و نقش انتقال فشار از صفحه ی رو به کل سنتور رو ایجاد میکنند. نمیشود نقش حیاتی پل ها را نادیده گرفت زیرا در این صورت ، صفحه ی رویین ساز که فشاری معادل حدود 450 کیلو گرم رو تحمل میکند ، به سرعت به داخل خم شده و نمیتواند ثابت بماند. بنابراین پل ها این فشار را به کل سنتور انتقال میدهند و حتی در ایجاد صدای ساز، نقش طنینی هم دارند.
برای آموزش ساخت سنتور باید بدانیم که سنتور در حالت معمول دارای 4 پل است ، 2 پل در طرف سیم های زرد و 2 پل در طرف سیم های سفید. قطر هر پل حدود 8 تا 11 میلی متر است.
گاهی جهت رگلاژ ساز ها، پل ها را از طریق سوراخی که در مرکز کلاف بلند سنتور وجود دارد جابجا میکنند.
از آنجایی که فشار اصلی سیم های سنتور معطوف به نت های بالایی سنتور است ( حدود نت ر) جایگاه پل ها خیلی مهم و تاثیر گذار است و باید حدودا در این محدوده گذاشته شود و از طرفی برای رزونانس بیشتر باقی صدا ها باید پل ها را در جایگاه های مناسب دیگر نیز قرار داد (مانند محدوده ی نت سی). اگر دقیقا زیر نت قرار بگیرد، از عامل های ایجاد تقه در ساز محسوب میشود که نباید در صدا دهندگی اتفاق بیفتد.
توجه شود پل دقیقا هم نباید زیر نت قرار بگیرد و تمام این مواد به تجربه و آگاهی سازنده بستگی دارد.
هر چه سطح مقطع پل ها و ارتفاع پل ها بیشتر باشد ، نوسانات صدا کمتر است و در واقع ارتعاشات اضافی را میگیرد.
کلاف ها:
به چوب هایی که دور تا دور سنتور قرار میگیرند و رو و زیر آن ها صفحه قرار میگیرد ، کلاف میگویند. کلاف پایین حدودا 90 سانت ، کلاف بالا 36 سانت ، هر یک از کلاف های کناری 37.5 سانت و فاصله ی بین دو کلاف پایین و بالا 27 سانتی متر است. این کلاف ها با چسب و منگنه به یکدیگر چسبیده میشوند و جاهای مناسب روی کلاف سمت راست و چپ سوراخ میشود تا برای نصب گوشی ها و سیم گیر ها آماده شود.
در مرکز کلاف پایین یا بلند، سوراخی به اندازه ی 17 میلی متر قرار میگیرد که برای دستری به پل ها و تا حدی بیشتر شدن صدای ساز گذاشته میشود.
ضخامت چوب های کلاف معمولا 18 میلی متر و عرض یا ارتفاع هر کلاف 5 سانتی متر است ، ضخامت صفحه ی زیرین هم به دلیل نازک بودن حدود 5 تا 7 میلی متر است.
خرک:
پایه‌هایی که از چوب گردو درست میشود و سیم‌ها از روی آن عبور میکند. ارتفاع خرک های سفید 22 سانتی متر و خرک های زرد 20 سانتی متر است.
شیار خرک 17 میلی متر و مفتول فلزی که روی آن قرار میگیرد 16 میلی متر است.
آموزش ساخت سنتور با کارتون:
می‌توان برای کاردستی، از کارتون یا هر وسیله ی دیگری جهت ساخت سنتور زینتی استفاده کرد و به ذوق هر شخص بستگی دارد. میتوانید با خرک گذاری یکدست و سیم های تزئینی روی کارتون، شکلی شبیه به سنتور درست کنید.
ابزار ساخت سنتور :
در هر مرحله از آموزش ساخت سنتور ، مواد و ابزار آلاتی مورد نیاز است.
برای چسباندن کلاف های سنتور به یکدیگر ، به چسب چوبی مرغوب ، دستگاه منگنه زن و گیره هایی نیاز داریم که حدودا به مدت یک روز، کلاف های ساز را محکم بسچباند.
معمولا چسب فرمالین، چسبی مناسب برای اینکار است زیرا عایق صدایی ایجاد نمیکند و پس از خشک شدن حجم کم نمیکند و حتی روی صدای ساز تاثیر گذار است.
برای برش زدن زاویه کلاف ها به دستگاه برش چوب نیاز دارید که بتواند به طور دقیق و با ظرافت این برش را انجام دهد. کلاف ها معمولا با زاویه ی 45 درجه نسبت به یکدیگر برش میخورد، گاهی برای ایجاد صدای لاکوک یا سی کوک از ساز ، اندازه ی این زاویه را تغییر میدهند که علاوه بر اندازه ی خود ساز، روی این موضوع تاثیر گذار است.
برای سوراخ کردن جای گوشی ها روی سمت راست کلاف، به دریل، مته ی چوب و برقو نیاز داریم. مته ی چوب برای ایجاد حالت نیش دار (تعیین مرکزیت روی چوب) و استفاده از برقو برای ایجاد سوراخی دقیق تر مناسب هستند.
برای جا کردن گوشی ها در سنتور، باید شکل مخطوری (کنیک) داخل سوراخ ایجاد کنیم که اینکار با برقو امکان پذیر است. از طرفی باید قانون زاویه قفل توجه کنیم.
زاویه ی قفل 1.5 درجه است که اگر این زاویه بیشتر باشد ، گوشی را پس میزند و اگر کمتر باشد، گوشی تمایل دارد باز هم داخل تر برود، اما رعایت این زاویه باعث میشود گوشی داخل سوراخ دقیقا چفت شود و به سختی در بیاید و به اصطلاح گوشی ها باید بیشترین سطح درگیری یا تماس را داشته باشند و لق نخورند.
برای رنگ کردن سنتور، به لاک و الکل یا رنگ های دیگر نیاز داریم. (مانند سوزاننده ها یا اسید ها که البته روی بافت چوب تاثیر میگذارد) یا رنگ های گیاهی.
برای اینکار شاید به پیستوله سایه پاش نیاز پیدا کنید اما این وسیله برای حالت های ظریف باید مورد استفاده قرار بگیرد. گاهی از آن برای پوشاندن ترک های روی ساز استفاده میکنند (حواسمان باشد!)
بهترین چوب برای ساخت سنتور:
در ساخت سنتور باید از چوب های با استحکام بالا استفاده شود . چوب هایی مانند گردو ، آزاد و فوفل در ساخت ساز کاربرد دارند که از میان آن ها چوب گرو از همه پرکاربرد تر است. ناگفته نماند از چوب آزاد برای ساخت سنتور هایی با طنین های خاص استفاده میشود.
کهنگی ساز در عمر ساز تاثیر گذاراست. بهترین چوب گردو معمولا چوب باغی است. این چوب در مناطق سردسیر به دلیل داشتن بافت منسجم تر ، از بقیه ی ناحیه ها چوب بهتری دارد. چوب گردو به شکل گرده یا الوار تهیه میشود. هر چه رنگ چوب تیره تر باشد ، بهتر است و حاکی از قطور و سالخورده تر بودن چوب است.
ویژگی های چوب گردو (Junglans regio):
به دلیل کمبود چوب فوفل و آزاد نیز از چوب گردو استفاده میشود.
دارای خواص ظاهری خاص است. چوبی الاستیک ، دارای عناصر آوندی کوتاه و مواج و فیبر کناری نازک و متوسط است.
طبق تحقیقاتی، تراکم آوند ها در هر میلی متر مربع، تفاوت زیادی در کیفیت صدا ایجاد نمیکند. (نسبت به انواع متفاوت چوب گردو)
برش های چوب به سه شکل (عرضی، مماسی، شعاعی) انجام میشود.
چوب هر چه قدیمی تر باشد بهتر است زیرا با گذشت زمان افت و خیز ها بهتر میشود.
در برخی ساز ها، از چند چوب استفاده میشود (برای صفحه ها متفاوت)
دلیل این امر خواص هر چوب نسبت به ضخامت کلاف ها و صفحه و کاربرد آن در صدا دهندگی ساز است.
دو شاخصه ی مهم تشخیص ویژگی چوب خوب، ضریب میرایی و مدول ویژه آن است.
خاصیت گردو این است که ضریب میرایی پایین و مدول ویژه بالایی دارد و برای همین بهترین چوب برای ساخت سنتور است.
برخی سازندگان حرفه ای این ساز، با تیمار بخار چوب ، مدول ویژه را افزایش داده و ضریب میرایی چوب را کاهش میدهند.
این ها از تکنیک های اساتید حرفه است که میتوانند با تیمار کردن چوب یا روش هایی، این ضرایب را تغییر داده و در نتیجه صدا دهی بهتری از ساز بگیرند.
مراحل ساخت سنتور:
در نهایت به ترتیب مراحل آموزش ساخت سنتور را شرح خواهیم داد.
-
انتخاب چوب مناسب:
همانطور که در بالا ذکر شد ، چوب گردو از همه پرکاربرد تر است.
-
برش و عمل آوری چوب:
پس از الوار کردن چوب ها، بخش های مناسب آن را به صورت ورقه ای برش داده و عمل می آورند. به این شکل که درون آب میجوشانند تا صمغ از آن خارج شود. سپس چوب هارا در سایه میگذارند تا به مرور زمان خشک شوند.
نکته حائز اهمیت این است که باید این این سایه باید به صورت طبیعی باشد که اصطلاحا به آن “سایه خواب” یا “سایه خشک” (خشک شدن چوب در سایه ) میگویند.
-
مرحله ی فارسی بر کلاف ها (دور سنتور):
کلاف ها به شکلی برش داده میشوند که پس از برش دقیقا چفت همدیگر قرار بگیرند.
پس از آن، همانطور که گفته شد، جای گوشی ها سوراخ و آماده میشود.
سپس صفحه ی زیر با گیره به آن به مدت 1 روز یا بیشتر چسبیده میشود.
-
پل گذاری ساز:
در این مرحله پل ها در جای صحیح خود قرار میگیرند. باید توجه کنیم گاهی اوقات سازندگان برخی مراحل را بعدا انجا میدهند. به طور مثال شاید سازنده ای پل ها را همزمان با نصب صفحه‌ی رو قرار دهد یا سازنده دیگری ابتدا پل ها را روی صفحه زیرین قرار داده و سپس صفحه رویین را به آن اضافه کند.
-
درآوردن گل روی سنتور:
روی صفحه ی سنتور، دو گل بریده میشود که علاوه بر زیبایی ظاهری، در خروجی صدا نقش دارند و عامل های خروج صدا از ساز هستند.
یکی از گل‌ها سمت نت‌های سفید و دیگری سمت نت های پشت خرک در جای مناسب قرار میگیرد.
این گل ها میتوانند با اره مویی توسط نوازنده طرح شوند یا توسط دستگاها هایی بریده و ایجاد شوند.
-
وصل گوشی ها:
در اینجا می‌توان گوشی های فلزی آماده را در سوراخ هایی که ایجاد کردیم قرار دهیم.
-
نصب سیم گیر ها:
مفتول های فلزی کوچکی هستند که سمت چپ کلاف گذاشته میشوند.
-
سیم انداختن:
در این مرحله ، سیم ها به سیم گیر و گوشی بسته میشوند و سپس کوک میشوند.
-
خرک:
در آخرین مرحله، سیم ها را روی خرک ها قرار داده و جای آن ها را تنظیم میکنند.
تنظیم جای درست خرک ها حیاتی است و باید با دقت انجام شود.
از جمله مواردی که کم به آن توجه میشود، کوک بودن پوزیسیون چهارم سیم های سنتور است که باید با دقت کوک شود (معمولا با فاصله ی پنجم نسبت به سیم های زرد).
دلیل این امر، اثبات جایگاه صحیح خرک ها روی سیم های زرد سنتور است در غیر این صورت پوزیسیون چهارم درست کوک نخواهد شد.
جمع بندی:
ساخت ساز، علاوه بر مسائل فنی متعدد، دارای ریزه کاری های فراوان هنری است. بنابراین باید با کسب تجربه و دانش فراوان دست به ساخت ساز زد و باید در نگهداری از ساز نیز دقت فراوان به خرج داد.
منابع:
مقاله معرفی خصوصیات چوب گردوی مورد استفاده در ساخت ساز سنتی سنتور/ سیده زهرا شریفی سوسری
گفته های حمیدرضا طهرانی آزاد در بخش هایی از ابزار ساخت سنتور.
کتاب ساز شناسی محمد تقی مسعودیه / بخش سنتور
به علاوه منابع دیگر.
