برای آشنایی با دستگاه سه گاه باید بدانیم که این دستگاه، اصیل‌ترین مایه موسیقی ایرانی است. سه‌گاه دستگاهی است حزن‌انگیز در عین اینکه می‌توان آن را شاد تصور نمود.
به خوبی می‌توان فهمید که دستگاه سه گاه یادگار مصیبت‌ها و آلام نیاکان ماست و نیز می‌توان گفت که تا چه حد افکار ما را با پدران ما هم‌آهنگی و توافق بوده است. ما با آنکه آن دوره‌های بدبختی و ایام اسارت و بندگی را فراموش کرده‌ایم و در دوره‌ای زندگانی می‌کنیم که استقلال ملی ما پابرجاست، باز از شنیدن نغمه‌ای که ما را غمگین و افسرده می‌کند، لذت می‌بریم. علت همان است که زندگانی معجونی است از غم و شادی و موسیقی چون نماینده کمال احساسات بشر است و انسان نمی‌تواند همیشه از پیش‌آمده‌های زمانه شاد و خرم باشد، در موقع خود همانطور که به موسیقی فرح‌انگیز احتیاج دارد، از موسیقی غم‌انگیز هم محظوظ می‌شود.
چنانچه علاقه‌مند به یادگیری کامل ردیف موسیقی ایرانی هستید، دوره آموزش دستگاه شناسی میفادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی برای شماست. دستگاه شناسی نوین، به گونه ای آموزش داده شده است که در فکر نهادینه شود و در ذهن ماندگاری بیشتری داشته باشد که این امر باعث راحت تر شدن یادگیری می شود.
شخصیت دستگاه سه گاه
هر کدام از مایه موسیقی اصیل ایرانی دارای یک شخصیت اصلی است که براساس درآمد آنهاست. دستگاه سه گاه یک شخصیت کوچه بازاری دارد (توجه کنید که با ژانر کوچه و بازاری اشتباه گرفته نشود) و در حقیقت نالهها و دردهای کوچه‌ها و بازارهاست (خصوصا کوچه و بازار طهران قدیم) گاه مترادف کلمه درجه است و سه‌گاه به معنای این است که نت تونیک این دستگاه روی درجه سوم این گام می‌باشد. می‌توان در اصطلاحی طنزگونه از منظر اصالت و شخصیت، سه گاه را معادل آبگوشت ایرانی دانست.
آشنایی با دستگاه سه گاه (گام شناسی)
در میان گام‌های موسیقی، سه‌گاه تنها دستگاهی است که فواصل آن با سایر گام‌ها فرق دارد و از نظر نت‌های شاهد، تونیک و ایست که نت‌های عمده گام‌ها می‌باشند، ویژگی‌های مخصوص به خود دارد. در گام‌های سایر دستگاه‌ها، مایه و تونالیته دستگاه را به نت آغازین می‌شناختیم ولی در گام دستگاه سه گاه مایه آواز، با درجه سوم گام شناسائی می‌گردد و همین درجه سوم گام، نت ایست و شاهد نیز محسوب می‌گردد.
بنابراین اهمیت درجه سوم گام دستگاه سه گاه به این خاطر است که دو نت مهم معرف یک گام در روی آن مجتمع شده‌اند (ایست – شاهد) اما در عین حال این نکته را نباید فراموش کرد که سه‌گاه به غیر از نت ایست روی درجه سوم، نت‌های ایست دیگری نیز دارد که در صورتی که روی آنها ایست شود، معرف گوشه‌های این دستگاه خواهد بود.
به هرحال دستگاه سه گاه با توضیحات و ویژگی‌های مذکور، دارای چنین فواصلی است:
- بین درجه اول تا دوم: یک پرده
- بین درجه دوم تا سوم: سه ربع پرده
- بین درجه سوم تا چهارم: سه ربع پرده
- بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
- بین درجه پنجم تا ششم: سه ربع پرده
- بین درجه ششم تا هفتم: سه ربع پرده
- بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده
این نکته بسیار ضروری است که در گام دستگاه سه گاه اگر بخواهیم مایه آواز را به تونیک بشناسیم، در حقیقت مایه گوشه مخالف را نام برده‌ایم، چرا که محور اصلی آواز سه‌گاه درجه سوم آن است.
اگر قصد آشنایی کامل با گام‌های دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی را دارید، می‌توانید در دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. در این آموزش دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.
حدود و گستره دستگاه سه گاه
گام دستگاه سه گاه از آنجائی که با تمامی گام‌ها تفاوت دارد (از لحاظ محل نت شاهد و شناخت مایه سه‌گاه به نت شاهد) با احتساب اینکه اوج‌ترین گوشه‌های تشکیل دهنده این دستگاه گوشه‌های مغلوب رهاب – تخت طاقدیس باشند، حدود گام سه‌گاه 10 نت و 9 فاصله است.
آهنگ‌هائی در دستگاه سه گاه
آهنگساز: مرتضی محجوبی / شاعر: رهی معیری / اجرا: غلامحسین بنان
-
اگه میشه برگرد:
آهنگساز: جهانبخش پازوکی / شاعر: جهانبخش پازوکی / اجرا: پوران
-
ساقی:
آهنگساز: ایرج فتحی / شاعر: ایرج فتحی / اجرا: احمد آزاد
-
در میزند:
آهنگساز: منوچهر لشگری / شاعر: سیمین بهبهانی / اجرا: مرضیه
آهنگساز: محمدعلی امیرجاهد / شاعر: محمدعلی امیرجاهد / اجرا: قمرالملوک وزیری
آهنگساز: همایون خرم / شاعر: رضا جنتی عطایی / اجرا: محمدرضا شجریان
گوشه‌های دستگاه سه گاه:
در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه سه گاه براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.
درآمد سه گاه:
سه‌گاه یعنی درجه سوم از گامی بنیادین و اصلی که در قدیم زیر بنای همه دستگاه‌ها بود اما امروزه اجرای گام‌ها و دستگاه‌ها و آوازها به صورت‌های دیگری انجام می‌شود و مانند قدیم نیست.
نت شاهد آن درجه سوم گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌رسد.
زابل:
زابل نام ولایتی در سیستان است و آن را نیمروز نیز می‌خوانند، به گواهی شاهنامه این سرزمین از قدیم مکان پهلوانان و افراد دلیر نیز بوده است.
گوشه زابل با ملودی پر طمطراق و پرتحرک به این استان از کشور ایران منسوب می‌باشد. گوشه زابل را در گام چهارگاه نیز اجرا می‌کنند که از لحاظ مکان نت شاهد موقعیت دیگری دارد. از لحاظ شباهت ملودی با گوشه‌های سلمک و عشاق تناسب دارد.
نت شاهد آن درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه هفتم گام می‌رسد.
مویه:
نت شاهد آن درجه ششم گام سه گاه را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام می‌رسد.
گریستن همراه با ناله جان‌سوز و حزن‌آور را مویه گویند. نوعی از ملودی در گام سه‌گاه و چهارگاه قابل اجراست که آن را مویه نامیده‌اند. لحن و آهنگ این ملودی پرسوز و گداز و حزین بوده و در هنگام نواخته یا خوانده شدن آن، شباهت به مویه و گریستن همراه با ناله دارد و می‌توان گفت از جمله واژه‌های توصیفی جای گرفته در زنجیره ردیف می‌باشد. ساختار ملودی مویه شباهت به گوشه قرچه شور دارد به طوری که از گوشه مویه به راحتی می‌توان به گام شور وارد شد.
گوشه مویه را در گام چهارگاه نیز اجرا می‌کنند که از لحاظ جایگاه نت شاهد مکان دیگری را اشغال می‌کند.
مخالف:
نت شاهد آن درجه اول گام را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه سوم گام می‌رسد.
واژه مخالف از لحاظ لغوی در مقابل واژه موافق آمده است. در مراجعه به فرهنگ کهن تعزیه، می‌خوانیم و می‌بینیم که بنا به موضوع تعزیه، بازیگران در دو قالب مثبت و منفی ایجاد نقش نموده و در حقیقت دسته‌ای که نقش افراد صالح و مثبت تاریخی را بازی می‌نمودند به موافق‌خوانان و دسته‌هایی که نقش چهره‌های منفی را به عهده می‌گرفتند، به مخالف‌خوانان معروف شده بودند.
لحن آوازی و گوشه‌های انتخابی موافق‌خوانان عموما محزون و غمناک می‌باشد و در مقابل آنها، لحن آوازی مخالف‌خوان‌ها با توجه به موقعیت و تسلط بیشتر، حالت یورش و نهیب‌گونه داشته است و معمولا در دانگ‌های آخرین یک دستگاه تغنی می‌شده است.
به تدریج این اوج‌خوانی در چهارچوب چهارگاه و سه گاه شکل مناسب‌تری به خود گرفته و پرورش پیدا نموده و چون مخالف‌خوان‌ها در دانگ دوم سه‌گاه و چهارگاه به این حالت رزمی، پیام‌هایی را به شخصیت‌های مقابل (موافق‌خوانان) می‌دادند، بعدها این حالت به نام گوشه مخالف در ردیف جای باز نمود.
زنگ شتر:
نت شاهد آن درجه سوم گام سه گاه را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه پنجم می‌رسد.
از جهت اینکه ملودی این گوشه و طرز صداداری آن شباهت به صدای زنگ بسته شده بر گردن شترهای کاروان در قدیم بوده و هست، این ملودی به زنگ شتر موسوم شده است. گونه‌های اجرایی متفاوتی از این ملودی در دستگاه‌های مختلف وجود دارد و حتی در بعضی از ردایف با نام دیگری (در ردیف میرزا عبدالله در دستگاه راست پنجگاه با نام کاروانی آورده شده است) نیز از آن یاد شده است. در ردیف‌های ثبت و ضبط شده، این گوشه به حالت ضربی 6/16 موجود است که در ردیف آوازی، ضرب آن را 6/8 سنگین نموده و به صورتی باوقار اجرا می‌کنیم.
مغلوب:
اوج‌ترین گوشه قابل اجرا در فاصله اکتاو دستگاه سه گاه، گوشه مغلوب می‌باشد. مغلوب از لحاظ معنای لغوی شکست خورده و منهزم معنی می‌دهد.
در توضیح گوشه مخالف گفته شد که افراد بازیگر در تعزیه‌خوانی‌های قدیم سبب پیدایش لحنی با نام مخالف شده‌اند. در مقطعی که فرد یا افراد مخالف‌خوان در مرحله غلبه بر حریف یا حریفان خویش قرار می‌گرفتند، لحن آوازی را قوت بیشتری داده و از لحاظ ملودی، بالاتر از ملودی مخالف، با حالتی یکنواخت و کشش‌دار، پیام‌هایی را که حاکی از غالب شدن خود و مغلوب شدن حریف بود، در آن حالت می‌خواندند که بعدها به وسیله ارباب موسیقی در دو دستگاه سه گاه و چهارگاه با نام مغلوب به ردیف موسیقی ملی ایران پیوند خورد.
نت شاهد مخالف روی گام سه گاه، درجه اول گام بوده و گستره ملودی آن تا درجه سوم گام می‌رسد، نت شاهد مغلوب نیز درجه سوم گام و گستره آن از حد درجه سوم تجاوز نمی‌کند.
