آشنایی با دستگاه چهارگاه

برای آشنایی با دستگاه چهارگاه باید بدانیم که در قدیم‌الایام یک نت را به عنوان زیر بنا انتخاب و براساس آن، نت اولیه گامی را می‌بستند که زیر بنای همه گام‌ها واقع می‌شده است و درجات آن گام را به ترتیب “گاه‌ها” به خود اختصاص می‌داده‌اند. به این معنی که درجه اول آن گام را یگاه (جایگاه ماهور)، درجه دوم آن گام را دوگاه (شور)، سوم آن گام را سه‌گاه و درجه چهارم آن گام را چهارگاه و درجه پنجم آن را نیز پنجگاه نامیده‌اند و مبنای اجرائی هرکدام از دستگاه‌های نامبرده شده را از آن درجه قرار می‌گذاشته‌اند.

درنتیجه چهارگاه یعنی درجه چهارم از گامی بنیادین و اصلی که در قدیم زیر بنای همه دستگاه‌ها بوده است.

چنانچه علاقه‌مند به فراگیری ردیف موسیقی ایرانی هستید، در دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو، دکتر فریبرز حمیدی با کلامی ساده و روان به بررسی کامل 12 مایه موسیقی ایرانی پرداخته‌اند به طوری که برای تمامی اقشار (از مبتدی تا حرفه‌ای) مطالب به تفصیل بیان شده است.

شخصیت دستگاه چهارگاه

در دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی می‌توان انواع و اقسام مختلف حس‌ها را پیدا کرد، البته که شاید احساسات غمگین و حزن‌انگیز به نوعی بستر بسیاری از دستگاه‌های موسیقی ایرانی به نظر برسد که علت آن آشکار است. ملتی که در طول تاریخ خود، همیشه تحت فشار و حمله وحشیانه مغول و ترک و عرب و… بوده، ذاتا نمی‌تواند موسیقی غیر از این داشته باشد.

اما با این وجود باز هم می‌توان انواع حس‌ها را از موسیقی اصیل ایرانی دریافت کرد که این نشان‌دهنده غنای موسیقی ایرانی است. چهارگاه یکی از زیباترین مایه‌های موسیقی ایرانی است که تضادهای زیادی دارد به طوری که در این دستگاه در عین حال که می‌توان به قطعات بسیار قدرتمند و حماسی به لحاظ حسی، گوش فرا داد، ممکن است قطعات بسیار شاد و مفرحی را نیز در آن مشاهده کرد (مثل قطعه بابا کرم)

برای آشنایی با دستگاه چهارگاه باید بدانید که به صورت کلی شخصیت اصلی (درآمد) دستگاه چهارگاه حس‌هایی مثل ابهت، افتخار و قلدری را به شما منتقل می‌کند. در واقع بیشترین حد حماسی و قلدری را می‌توان در درآمد دستگاه چهارگاه مشاهده کرد.

آشنایی با دستگاه چهارگاه (گام شناسی)

کهن‌ترین آواز موجود در شرق (خصوصا ایران) چهارگاه و راست پنجگاه است. اصولا مایه چهارگاه را به نت اولیه گام آن می‌شناسند (تونیک)

در چهارگاه نت‌های ایست مختلف داریم به صورتی که، ایست روی درجات مختلف گام نشانگر گوشه‌های مختلف و معمول قابل اجرا در این دستگاه می‌باشد و این درجات (نت‌های ایست) عبارتند از:

1. درجه اول برای درآمد
2. درجه سوم برای زابل
3. درجه چهارم برای مویه
4. درجه پنجم برای حصار
5. درجه ششم برای مخالف
6. درجه هشتم برای مغلوب – منصوری

توقف بر روی سایر درجات گام چهارگاه در حقیقت تغییر مایه محسوب می‌شود و با علامات عرضی حالات گام عوض می‌شود. درجات پنجم و ششم درجاتی هستند که با علامات عرضی گام چهارگاه را تبدیل می‌نمایند و نمایانگر ملودی‌های دو تا از گوشه‌های معروف چهارگاه (حصار – مویه) می‌باشند.

چهارگاه در گام دیاتونیکش دارای دو ربع پرده می‌باشد و در واقع دلیل ابهت و قلدری چهارگاه، فاصله بیشتر از یک پرده بین درجه دوم تا سوم آن است. فواصل گام چهارگاه به صورت زیر است:

1. بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: یک پرده و ربع پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: نیم پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: سه ربع پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده و ربع پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: نیم پرده

اگر تمایل به یادگیری کامل گام شناسی موسیقی ایرانی دارید، می‌توانید در دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. در این آموزش استاد حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

حدود و گستره دستگاه چهارگاه

دستگاه چهارگاه و گام آن تشابهاتی با دستگاه سه‌گاه دارند، کما اینکه گوشه‌های اصلی سه‌گاه در گام چهارگاه نیز قابل اجرا هستند. (منتها مکان‌های گوشه‌های موردنظر در روی درجات مختلف گام چهارگاه با سه‌گاه متفاوت است)

اما نهایتا در صورتی که اوج‌ترین گوشه تشکیل دهنده گام چهارگاه را گوشه شوشتری، منصوری و مغلوب بدانیم و با توجه به اینکه دستگاه چهارگاه از نقطه نظر ملودیک دارای دانگ مقدمه نیز می‌باشد، گام آن از تعداد 9 نت و 8 فاصله تشکیل می‌شود.

آهنگ‌هائی در دستگاه چهارگاه

• صبح است ساقیا:

آهنگساز: پرویز مشکاتیان / شاعر: حافظ / اجرا: محمدرضا شجریان

• نوروز آمد:

آهنگساز: انوشیروان روحانی / شاعر: بیژن سمندر / اجرا: هایده

• هزاردستان:

آهنگساز: محمدعلی امیرجاهد / شاعر: محمدعلی امیرجاهد / اجرا: محمدرضا شجریان

• کتاب هستی:

آهنگساز: انوشیروان روحانی / شاعر: هما میرافشار / اجرا: هایده

• کجا سفر رفتی:

آهنگساز: علی تجویدی / شاعر: رحیم معینی‌کرمانشاهی / اجرا: دلکش

• پیغام من:

آهنگساز: علی تجویدی / شاعر: رحیم معینی‌کرمانشاهی / اجرا: مرضیه

• می‌گذرم:

آهنگساز: علی تجویدی / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: دلکش

• دو کبوتر:

آهنگساز: عطاءالله خرم / شاعر: پرویز وکیلی / اجرا: ویگن

گوشه‌های دستگاه چهارگاه

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه چهارگاه براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد چهارگاه:

درآمد چهارگاه بیشترین حد حالت حماسی و قلدری را دارا می‌باشد.

نت شاهد آن درجه اول گام بوده و گستره ملودی آن تا درجه چهارم گام می‌رسد.

زابل:

راجع به وجه تسمیه گوشه زابل در مقاله دستگاه سه‌گاه به تفصیل سخن گفته شد.

نت شاهد گوشه زابل روی درجه سوم گام بوده و گستره ملودی آن تا حد درجه پنجم گام چهارگاه است.

مویه:

راجع به وجه تسمیه گوشه مویه نیز در مقاله دستگاه سه‌گاه به تفصیل سخن رانده شد.

نت شاهد گوشه مویه روی درجه چهارم گام چهارگاه بوده و گستره ملودی آن تا حد درجه ششم گام است.

حصار:

حصار در لغت به معنای دژ و دیوار بلند است. درباره وجه تسمیه و علت پیوند خوردن این کلمه با جزئی از زنجیره بسیط موسیقی شرق را می‌توان از دو جهت مورد بررسی قرار داد، که هر دو مورد ریشه در فرهنگ کهن شرق دارد:

1. اعمال معمول و مخصوص پاسداران و نگهبانان شهرها در قدیم.
2. قوانین و قواعد و مرسومات مربوط به پیکارها و مبارزه‌های بزرگ.

نت شاهد گوشه شاهد درجه پنجم گام را اشغال کرده و گستره ملودی آن تا درجه هفتم گام می‌رسد.

مخالف:

در مورد وجه تسمیه گوشه مخالف در مقاله سه‌گاه به تفصیل سخن گفته شد.

نت شاهد گوشه مخالف درجه ششم گام چهارگاه است و گستره ملودی آن تا حد درجه هشتم می‌رسد.

رجز:

شعرخوانی در معرکه جنگ و خودستائی کردن را رجز می‌نامند. از سوی دیگر به مجموعه اشعار و گفتگوهای مبادله شونده‌ای که در هنگام جنگ و ستیز در مقام مفاخرت و تفاخر به موقعیت اجداد و نیاکان بوده اطلاق می‌شده است.

آنچه در ردیف از واژه رجز مورد نظر است، با درنظر گرفتن ملودی آن با وزن “فعولن فعولن فعولن فعل” می‌باشد.

نت شاهد آن روی گام چهارگاه، روی درجات مختلف چهارگاه است و گستری ملودی آن تا درجه پنجم می‌رسد.

پهلوی:

دوبیتی خوانی با توجه به معانی راحت‌الفهم آن در پرده‎‌ای از گام سه‎گاه و چهارگاه را پهلوی گویند، اما علت مشخص نیست که چرا امروزه همگان برای اجرای این گوشه از اشعار با وزن مثنوی استفاده می‌نمایند.

درحال حاضر پهلوی گوشه‌ای است مثنوی‌گونه در پرده حصار تا مغلوب دستگاه چهارگاه و در گام چهارگاه نت شاهد آن درجه هشتم گام را اشغال کرده است و گستره آن هم تا درجه دهم گام می‌رسد.

منصوری:

در تاریخ موسیقی ایران و سایر ملل که به نوعی موسیقی آن منشأ اثری در موسیقی ایران داشته است به موارد مختلفی برمی‌خوریم که تناسب و تشابه عنوان با گوشه منصوری در دستگاه چهارگاه را دارند:

1. خاندان ابومنصور المنجم که در زمان خلفای عباسی میزیسته و در دربار خلیفه مقطعی خودشان (متوکل) ارج و منزلتی داشته‌اند. ابومنصور منجم، خود به غیر از موسیقی در علم نجوم و ستاره‌شناسی نیز دستی داشت.
2. علی بن یحیی بن ابومنصور که شاگرد اسحاق موصلی بود.
3. منصور بن طلحه که مؤنس فی‌الموسیقی را نوشت
4. منصور زلزل که پرده‌ای بر دستان‌بندی عود قدیم اضافه نمود و آن پرده را از قدیم پرده زلزل می‌گفتند.

از آنجائی که افراد نام برده در تاریخ گذشته صاحب نام بوده‌اند به تعبیری می‌توان گوشه منصوری را به آنها نسبت داد که در این میان احتمال انتساب آن به منصور زلزل بیشتر است. چرا که وی به دساتین عود عرب پرده‌ای را نیز افزوده است.

اگر هیچ یک از موارد چهارگانه مذکور نتواند علت اطلاق ملودی مورد بحث ما تحت عنوان منصوری باشد، این نکته اجتناب‌ناپذیر است که گوشه فوق به منصور نامی در مقطعی از تاریخ منسوب خواهد بود.

نت شاهد آن در گام چهارگاه روی اکتاو گام یعنی نت هشتمین گام منطبق با گوشه مغلوب بوده و گستره ملودی آن تا درجه دهم گام می‌رسد یعنی آنجائی که به طور معمول زابل چهارگاه را در پرده منصوری اجرا می‌کنند.