آواز دشتی یکی از مایه‌های دوازده‌گانه موسیقی ایل ایرانی است و یکی از متعلقات دستگاه شور می‌شود. شور یک دستگاه موسیقی است که چهار زیر مجموعه دشتی، ابوعطا، افشاری و ترک دارد. برای آشنایی با آواز دشتی باید بدانید که این آواز مردمی‌ترین و عمومی‌ترین مایه موسیقی ایرانی است به این صورت که تمام مناطق و نواحی ایران دارای آواز دشتی با لهجه خودشان هستند درنتیجه آشناترین مایه در بین دوازده مایه موسیقی اصیل ایرانی، آواز دشتی است.
چنانچه علاقه‌مند به یادگیری کامل دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی هستید، می‌توانید در دوره آموزش دستگاه شناسی میفادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده و گویا برای علاقه مندان تمام سبک های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و… تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.
شخصیت آواز دشتی
از لحاظ خصوصیت اخلاقی و احساس شنیداری، آواز دشتی غم خاصی دارد که این غم ناشی از یک فرهنگ و تاریخ عمیق می‌باشد که می‌تواند برگرفته از غم سوزناک عاشقانه افراد جامعه تا غم از دست دادن عزیزان و یا ناراحتی و مشکلاتی که در طول تاریخ همیشه گریبان‌گیر ایران بوده است، باشد. هیچ مایه‌ای همانند دشتی نمی‌تواند این احساسات غمناک را رقیق کند.
آواز دشتی در عین سادگی گاه چنان مؤثر و غم‌انگیز است که شنونده اشک حسرت و ندامت بر گونه‌های خود می‌فشاند و این همان ژاله‌هایی هستند که نیاکان ما در اثر هزاران انقلاب و بدبختی و بیچارگی‌های گذشته به دامان خود ریخته‌اند و اینک همان قطرات مجمع شده و به صورت نغمه دشتی درآمده و ما را از انقلابات و حوادثی که در این سرزمین اتفاق افتاده است آگاه و مطلع می‌کند.
به عنوان نکته آخر همانطور که اشاره شد، غم و اندوه و حزن بستر بسیاری (و یا تمام) از دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی است و علت آن آشکار است، ملتی که در طول تاریخ خود، هیچگاه روی خوشبختی، آسایش و امنیت ندیده، ملتی مدام تحت فشار و حمله وحشیانه مغول و ترک و عرب و… بوده، ذاتا نمی‌توانند موسیقی غیر از این داشته باشند.
آشنایی با آواز دشتی (گام شناسی)
گام دشتی از نظر فواصل همانند ابوعطا و دستگاه شور است، اما نت شاهد آن درجه پنجم گام شور است، یعنی اگر شوری را از مایه‌ای بنوازیم و گام آن را طبق فواصل معمول آن ببندیم، روی درجه پنجم آن گام، شروع آواز دشتی است. منتها این درجه پنجم همیشه به یک حالت نیست و مرتبا در حدود یک ربع پرده بالا و پایین می‌رود (به ترتیبی است که در هنگام پایین رفتن و تمایل صدا به طرف نت‌های بم‌تر، ربع پرده کم می‌شود و در هنگام بالا رفتن و تمایل صدا به طرف نت‌های زیرتر نت مذکور دوباره به حالت اصلی (بکار) درمی‌آید.) و این نوسان ربع پرده‌ای نت پنجم گام شور (تونیک دشتی) باعث به وجود آمدن حالت حزنی است که در ملودی دشتی شاهد آن می‌باشیم. درواقع نت متغیری که قبلا توضیح آن آمد، همین نت است.
بنابراین دشتی گامی همانند شور دارد با این تفاوت که بخاطر همان ربع پرده دارای دو نوع فواصل می‌گردد به طریقه توضیحی زیر:
- بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
- بین درجه دوم تا سوم: سه ربع پرده
- بین درجه سوم تا چهارم: یک پرده
- بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
- بین درجه پنجم تا ششم: نیم پرده
- بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده
- بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده
فرق دیگری که دشتی با شور دارد، در این است که در دستگاه شور، درجه اول و چهارم گام اهمیت دارند ولی نت‌های بااهمیت‌تر در آواز دشتی، نت شاهد (درجه پنجم گام شور) و درجه سوم گام که روی آن ایست می‌کنیم.
بنابراین در صورتی که خواننده‌ای در حال اجرای آواز دشتی از مایه “ر” باشد و پس از خاتمه آواز قصد فرود کامل یعنی فرود در شور را داشته باشد الزاما به شور سل مراجعت خواهد نمود.
دکتر فریبرز حمیدی در دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی، روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند. چنانچه علاقه‌مند به یادگیری کامل گام شناسی موسیقی ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم از این دوره آموزشی غافل نشوید.
حدود و گستره آواز دشتی
آواز دشتی همانند آواز ابوعطا است به این معنی که گام آن مثل شور است، فقط شروع این آواز از درجه پنجم گام شور است یعنی اگر اوج‌ترین گوشه قابل اجرا در آواز دشتی را عشاق بدانیم، با توجه به اینکه نت ایست این آواز روی درجه سوم شور است، حدود و گستره آواز دشتی 6 نت و 5 فاصله می‌باشد. گام دشتی درست همان گام شور است ولی روند گوشه‌های دشتی کل گستره این آواز را تا حد 6 نت رسانده است.
آهنگ‌هائی در آواز دشتی
آهنگساز: اکبر محسنی / شاعر: کریم فکور / اجرا: غلام‌حسین بنان، سال 1338
-
عزیز بنشین کنارم:
شعر و آهنگ: محلی / اجرا: سیما بینا
-
گلنار:
آهنگساز: مجید وفادار / شاعر: کریم فکور / اجرا: داریوش رفیعی
آهنگ: محلی گیلکی / شاعر: ایرج دهقان
گوشه‌های آواز دشتی
در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های آواز دشتی براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.
درآمد دشتی:
صحرا و بیابان و زمین هموار و بی‌علف را دشت گویند. از طرفی چون سوز و حزن نهفته در بطن ملودی این آواز جگرسوز متأثرکننده است و صحرا و بیابان بی‌آب و علف نیز به نوعی جگرتاب و آتشین است، شاید بتوان گفت این آواز وجه مشترکی از لحاظ سوز و اندوهی که در ملودی خود دارد با موقعیت دشت و حال و هوای آن بی‌تناسب نبوده و به آواز دشتی موسوم شده است. به تعبیری دیگر آواز دشتی به آهنگی گویند که مناسب با حال و هوا و فضای دشت و صحرا باشد. نت شاهد درآمد دشتی درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام می‌باشد.
بیات راجع:
ترجیع در موسیقی قدیم به معنای هم‌صدائی بوده و بنظر می‌رسد که در مضمون چهارمضراب امروزی مصداق پیدا می‌کرده و ترتیب عمل بدین شکل بوده که روی یک سیم به وسیله انگشت گذاری سیر نغمات می‌کرده‌اند و به وتر دیگر مرتب مضراب می‌زده‌اند و به همین مناسبت سیم اول را “سایر” یعنی سیر کننده و سیم مضراب‌خور پایه را “راجع” می‌‌نامیده‌اند. درباره این گوشه می‌توان گفت در واقع بیاتی است که در اصل و در بنیاد بیات‌ها در سیم راجع ساز بیشتر پرورش می‌یافته است و بعدها به صورت گوشه و نغمه‌ای که امروزه در ردیف ثبت شده، جای خود را در میان سایر ملودی‌ها باز نموده است. امروزه این گوشه را در آوازهای اصفهان و دشتی و همچنین در دستگاه‌های نوا و همایون اجرا می‌کنند.
نت شاهد بیات راجع در آواز دشتی درجه پنجم گام را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام ادامه دارد.
عشاق:
این گوشه طبق طبقه‌بندی مقام‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی در قدیم هشتمین مقام بوده است، به این صورت که مقام‌های اصلی دوازده عدد بوده‌اند و هر مقامی دو شعبه استخراجی داشته است، بر همین اساس مقام عشاق دو شعبه مهم به نام‌های اوج و زابل داشته است. چنان چه در نام‌گذاری بسیاری از گوشه‌های تشکیل دهنده ردیف مشهود است، نام تعدادی از اسامی نشئت گرفته از حالات طبیعت و جلوه‌های آن و تعدادی نیز دلالت بر حالات و صفاتی روحی، احساسی می‌نماید، گوشه عشاق در زمره آن دسته از اسامی است که برای نام‌گذاری آن از صفات توصیفی کمک گرفته شده است.
نت شاهد آن درجه چهارم گام دشتی و هشتم شور است. نت ایست آن درجه اول گام دشتی و پنجم شور است. گستره ملودی آن تا درجه نهم گام شور است.
غم‌انگیز:
واژه غم‌انگیز چنان از لحاظ معنا واضح است که هرگونه توضیحی در اطراف آن زیاده می‌نماید. علت نام‌گذاری بر این ملودی، حزن‌انگیز بودن و غم‌انگیز بودن آن است.
نت شاهد گوشه غم‌انگیز در آواز دشتی درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام می‌باشد.
حاجیانی:
حاجی به کسی گویند که فریضه حج گزارده است و جمع آن حاجیان است. آهنگی که منسوب به حاجیان باشد، حاجیانی گویند. انتساب این آهنگ به حاجیان بدین گونه بوده که در زمان قدیم هنگامی که کسی قصد عزیمت و یا مراجعت از مکه را داشته افرادی به خصوص تحت عنوان “چاووش” با لحنی به خصوص با اشعاری مذهبی، ملودی‌هایی را می‌خوانده‌اند و دیگران را باخبر مینمودهاند، آهنگ و مجموعه اشعاری که به مناسبت حاجیان به وسیله چاووش‌ها خوانده می‌شده تا دیگران باخبر شوند به حاجیانی موسوم است.
کوچه باغی (بیات تهران)
در قدیم داش‌مشتی‌ها در شهرهای مختلف (به خصوص تهران) نوعی از آواز را می‌خوانده‌اند که به کوچه باغی موسوم است. کوچه باغی را بیات تهران هم می‌گویند، چرا که اوج شکل‌گیری آن در پایتخت آن زمان (تهران) بوده است. این گوشه در دستگاه سه‌گاه و خصوصا در آواز دشتی قابل اجراست.
نت شاهد آن منطبق با درآمد (درجه پنجم گام) و گستره ملودی آن نیز تا حدود گستره ملودی عشاق (درجه هشتم گام) است.
چوپانی (کاشی):
گوشه کاشی یا کاشانی منسوب به شهرستان کاشان است. چون چوپان‌های محلی در بسیاری از اوقات به این لحن آواز می‌خوانده و می‌خوانند. به گوشه چوپانی نیز معروف است.
از آنجائی که اکثر رجال موسیقی در مقاطعی از تاریخ اثراتی از خویش در زنجیره ردیف به جای گذارده‌اندف بعید نیست که این گوشه نیز از اختراعات و نواخته‌های موسی کاشی باشد و بعدها به گوشه کاشی معروف شده است.
نت شاهد آن روی گام دشتی منطبق با درآمد دشتی است و گستره ملودی آن تا درجه دوم دشتی (یعنی ششم شور) می‌رسد.
بیدگانی:
در 25 کیلومتری شهرکرد، منطقه‌ای کوهستانی وجود دارد و آب و هوای ییلاقی دارد. منطقه مذکور محصور شده در بین هارونی، مرغ ملک، سیاگِل، بابا حیدر و فارسان می‌باشد، این منطقه به نام بیدگان معروف است و با توجه به حال و هوای نهفته در ملودی گوشه بیدگانی، این گوشه می‌تواند منسوب به این محل باشد. وزن ملودی بیدگانی براساس وزن گوشه نی‌داوود در دستگاه همایون است.
