برای آشنایی با آواز اصفهان باید دانست، آوازی که دستگاه همایون برای آن به منزله مادر محسوب می‌شود، آواز یا بیات یا نغمه اصفهان است. اصفهان به دلیل خصوصیات اخلاقی و شخصیتی که به همراه خود دارد عاشقانه‌ترین مایه موسیقی ایرانی است و می‌توان آن را یکی از پرطرفدارترین مایه‌های موسیقی ایرانی نیز دانست زیرا بسیاری از آهنگ‌هایی که مردم آنها را دوست دارند و از آنها لذت می‌برند به خصوص در ژانر پاپ در آواز اصفهان قرار دارد.
اگر تمایل دارید تا به صورت کامل و جامع با دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی اصیل ایرانی آشنا شوید، می‌توانید از دوره آموزش دستگاه شناسی میفادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی استفاده لازم را ببرید. آموزش دستگاه شناسی نوین بر اساس شخصیت شناسی گوشه ها است. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به گونه‌ای طراحی شده است تا تمام افراد در هر سطحی بتوانند بهره کافی را از آن ببرند و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.
شخصیت آواز اصفهان
هر مایه موسیقی ایرانی یک شخصیت کلی و چند شخصیت جزئی دارد. شخصیت‌های جزئی مربوط به گوشه‌های هر مایه می‌شود، بدین صورت که هر گوشه یک شخصیت جدا دارد که همه در نهایت به درآمد آن مایه موسیقی برمیگردند و آن حالت اصلی و شخصیت کلی مایه را به ما القا می‌کنند.
اصفهان عاشقانه‌ترین مایه موسیقی ایرانی است به عبارت دیگر عشق از نوع فانتزی و چیزی شبیه به احساس ژانر درام و رمانتیک در سینما را به ما القا می‌کند. تفاوت اصفهان با ماهور به لحاظ شخصیت‌شناسی این است که اگر ماهور را فیلمی در نظر بگیریم که در خودش لحظه‌های کمدی، پرشور و شعف، غمگین و… را دارد، اصفهان را می‌توان فیلمی دانست که تقریبا به صورت یکنواخت از ابتدا تا انتهای فیلم شما را از موضوع خارج نمی‌کند.
تشابه آواز اصفهان با گام مینور غربی
اصفهان شبیه به گام مینور اروپایی‌هاست، درنتیجه در تمام دنیا این حس آشناست.
تنها تفاوت اصفهان با گام مینورهارمونیک غربی در درجه ششم است به طوری که درجه ششم اصفهان ربع پرده از مینور هارمونیک غربی بیشتر است. دلیل این تفاوت این است که اصفهان، آوازی در دستگاه همایون است و این درجه ششم که اینجا نت “لا” هست باید کرن باشد (که در مینور هارمونیک بمل است). درجه ششم جزو نت‌های مدال محسوب می‌شود و به همین دلیل اجازه اینکه ربع پرده آن را زیاد یا کم کنیم را داریم، به این تغییر تامپره شدن یا تعدیل یافتن می‌گویند، در واقع اصفهان تعدیل یافته دقیقا مطابق مینور هارمونیک غربی است.
اگر علاقه‌مند به یادگیری کامل گام‌شناسی موسیقی ایرانی هستید، می‌توانید در دوره آموزش تئوری گام‌شناسی ایرانی با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. در این آموزش دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام‌شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.
حدود و گستره آواز اصفهان
تنها آواز مشتق شده از دستگاه همایون، آواز اصفهان است. آواز اصفهان از درجه چهارم گام همایون شروع می‌شود و از طرفی نت ایست آن روی نت شاهد همایون یعنی درجه دوم گام همایون واقع است. اوج‌ترین گوشه‌ای که اجرای آن در گام بیات اصفهان معممول و مرسوم است، عشاق می‌باشد. روی هم رفته آواز اصفهان را تعداد 8 نت و 7 فاصله تشکیل داده است. معمولا برای اجرای همایون هر مایه‌ای که اتخاذ شود، بنا به نوعیت صدایی که اتخاذ مایه کرده است اجرای بیات اصفهان نیز میسر و مناسب خواهد بود.
آهنگ‌هایی در آواز اصفهان
آهنگ‌های زیادی به خصوص از ژانر پاپ در مایه اصفهان اجرا شده است که به معرفی تعداد اندکی از آنها می‌پردازیم.
آهنگساز: همایون خرم / شاعر: کریم فکور / اجرا: پروین، سال 1336
آهنگساز: عباس شاپوری / شاعر: ناصر رستگارنژاد / اجرا: پوران – ویگن، سال 1335
-
بهار دلنشین:
آهنگساز: روح‌الله خالقی / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: بنان
-
شادوماد:
آهنگساز: عطاالله خرم / شاعر: سیروس آرین‌پور / اجرا: ویگن، سال 1337
-
بازگشته (امید جانم):
آهنگساز: علی تجویدی / شاعر: رحیم معینی‌کرمانشاهی / اجرا: دلکش
-
می‌گذرم تنها:
آهنگساز: همایون خرم / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: مرضیه
-
سوغاتی
آهنگساز: محمد حیدری / شاعر: اردلان سرافراز / اجرا: هایده
گوشه‌های آواز اصفهان
در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های آواز اصفهان براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.
درآمد بیات اصفهان:
واژه‌های اصفهان، اسپاهان، صفاهان، سپاهان همگی دلالت بر یکی از مقامات دوازده‌گانه قدیم و از منشعبات حزین دستگاه همایون است. موسیقی‌شناسان، اصفهان را بخشی از دستگاه همایون می‌دانند اما در روزگاران گذشته چهارمین مقام از دوازده مقام اصلی به شمار می‌آمده است.
اگر درآمدهای گوناگونی که با روایات مختلف برای اصفهان آمده را مجموعا مورد بررسی قرار دهیم همگی در این مسئله اشتراک دارند که نت شاهد اصفهان درجه اول گام بوده و روند ملودی درآمد تا درجه چهارم گسترش دارد.
عشاق:
این گوشه طبق طبقه‌بندی مقام‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی در قدیم هشتمین مقام بوده است. چنان چه در نام‌گذاری بسیاری از گوشه‌های تشکیل دهنده ردیف مشهود است، نام تعدادی از اسامی نشئت گرفته از حالات طبیعت و جلوه‌های آن و تعدادی نیز دلالت بر حالات و صفاتی روحی، احساسی می‌نماید، گوشه عشاق در زمره آن دسته از اسامی است که برای نام‌گذاری آن از صفات توصیفی کمک گرفته شده است. عشاق از نظر نت شاهد درجه پنجم گام اصفهان را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام است.
بوسلیک:
در کتاب بهت‌الروح نوشته عبدالمومن بن صفی‌الدین ارموی از “بوسلیک خاتون” که نام خاتون محبوب یکی از خلفای عباسی بوده است، نامبرده شده است. یحتمل آنکه به یمن نام بوسلیک خاتون قطعه‌ای ساخته و پرداخته شده و بوسلیک نام گرفته باشد. گوشه بوسلیک روایت‌های مختلفی دارد که پراشتهارترین آن بوسلیک در پرده عشاق است. نت شاهدش همان نت شاهد عشاق است اما از نظر نقطه ایست با عشاق تفاوت دارد. گستره ملودی آن تا درجه هفتم گام است.
سوز و گداز:
واژه سوز و گداز به معنای سوختن و گداختن و اشاره و کنایه از دردی جانکاه در دل داشتن و دم نزدن است و ملودی گوشه خود مبین واژه است.
نت شاهد گوشه سوز و گداز روی درجه دوم گام اصفهان و گستره ملودی آن تا درجه چهارم گام گسترش می‌یابد.
بیات راجع:
ترجیع در موسیقی قدیم به معنای هم‌صدائی بوده و بنظر می‌رسد که در مضمون چهارمضراب امروزی مصداق پیدا می‌کرده و ترتیب عمل بدین شکل بوده که روی یک سیم به وسیله انگشت گذاری سیر نغمات می‌کرده‌اند و به وتر دیگر مرتب مضراب می‌زده‌اند و به همین مناسبت سیم اول را “سایر” یعنی سیر کننده و سیم مضراب‌خور پایه را “راجع” می‌‌نامیده‌اند. درباره این گوشه می‌توان گفت در واقع بیاتی است که در اصل و در بنیاد بیات‌ها در سیم راجع ساز بیشتر پرورش می‌یافته است و بعدها به صورت گوشه و نغمه‌ای که امروزه در ردیف ثبت شده، جای خود را در میان سایر ملودی‌ها باز نموده است. امروزه این گوشه را در آوازهای اصفهان و دشتی و همچنین در دستگاه‌های نوا و همایون اجرا می‌کنند.
نت شاهد این گوشه در آواز اصفهان درجه دوم گام و روند ملودی آن تا درجه پنجم گام است.
جامه‌دران:
مؤلفین دو کتاب آنندراج و انجمن آرا نوشته‌اند که: جامه‌دران نام لحن و نوائیست که از جمله ساخته‌های نکیسا موسیقی‌دان زمان خسرو پرویز می‌باشد. ملودی این آهنگ چنان ساخته و پرداخته شده بود که در هنگام نواختن، همه حاضرین از فرط شور و شوق و جاذبه القائی، جامه‌ها را بر تن خویش می‌دریدند، بنابراین آن ملودی را “راه جامه‌دران” نامیدند. جامه‌دران در ردیف‌های کنونی موسیقی ما، نام گوشه‌ای است که در آوازهای افشاری، بیات ترک، اصفهان و دستگاه‌های نوا و ماهور اجرا می‌شود.
نت شاهد آن در آواز اصفهان همانند گوشه بیات راجع درجه دوم گام و روند ملودی آن تا درجه پنجم گام است.
