آشنایی با دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه انگار یک نتیجه‌ای از موسیقی ایرانی است، قدمت دستگاه راست پنجگاه با توجه به شواهد حدود 1000 سال بیشتر نیست (برخی دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی قدمت چند هزار ساله دارند).

برای آشنایی با دستگاه راست پنجگاه باید بدانید که این دستگاه به دو قسمت راست و پنجگاه تقسیم می‌شود و در واقع نیمه نخست گام دستگاه راست پنجگاه، راست است که شباهت نزدیکی به ماهور دارد و نیمه دوم آن برگرفته از پنج مقام متفاوت اعم از: شور، همایون، سه‌گاه، چهارگاه و نوا می‌باشد.

برخی از دوستان معتقدند که راست پنجگاه همان ماهور است اما اینطور نیست در واقع در منطقه راست آن حس، پرده‌بندی و صدایی که از ساز بیرون می‌آید به دستگاه ماهور نزدیک است.

به باور برخی دیگر، اساسا مقصود از ساختن این دستگاه آموزش مرکب خوانی و مرکب نوازی، و تعلیم درجات نهایی موسیقی ایرانی بوده است تا هنرجویان سطوح عالی موسیقی را با رمز و رازها و پیچیدگی های موسیقی دستگاهی، پرده گردانی و مرکب نوازی آشنا کند. به همین علت، اجرای راست پنجگاه ساده نیست و کمتر از دیگر دستگاه های موسیقی به اجرا در آمده است.

اگر علاقه‌مند به یادگیری کامل ردیف موسیقی ایرانی هستید، دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی برای شماست. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده و گویا برای علاقه مندان تمام سبک های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و… تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.

شخصیت دستگاه راست پنجگاه

همانطور که در مقاله‌های پیشین گفته شد، هر دستگاه از یک شخصیت اصلی (که مربوط به درآمد می‌باشد) و چند شخصیت فرعی (که مربوط گوشه‌های هر دستگاه و آواز است)، تشکیل شده است. راست پنجگاه در پرده‌های ماهور می‌چرخد اما شخصیت مستقلی دارد که حس شکوه ماهور را تا حد کمی دارد، به اصطلاح می‌گوییم دستگاه ماهور، شخصیت اتو کشیده دستگاه راست پنجگاه می‌باشد. خواستگاه دستگاه راست پنجگاه لرستان است و اگر کسی قصد دارد که کاملا بر این دستگاه مسلط شود باید تعدادی از آوازهای لرستان را به خوبی بررسی کند.

شخصیت راست پنجگاه درنهایت ماهوری است که آن عظمت و شکوه را ندارد و یک غم منطقه‌ای را با یک سری شک و تردیدهای همیشگی همراه می‌کند. درآمد راست پنجگاه صلابت درآمد دستگاه ماهور را ندارد و در جملات آن می‌توان شک و تردید را مشاهده کرد.

آشنایی با دستگاه راست پنجگاه (گام شناسی)

شناسائی مایه راست پنجگاه از نت تونیک آن شناخته می‌گردد، نت شاهد و ایست (البته اگر ملودی راست پنجگاه را با دقت بررسی کنیم، می‌توانیم برای آن نت‌های ایست مختلف در نظر بگیریم) راست پنجگاه درجه اول گام راست پنجگاه است.

نمایش فواصل گام راست پنجگاه روی خطوط حامل همانند ماهور است، فقط چون مرسوم و معمول است جهت گرمی و صداداری خاص ملودی‌های راست پنجگاه سیم‌های زرد و سفید را نسبت به هم به فاصله پنجم کوک می‌کنند.

تفاوت‌های دستگاه ماهور و راست‌پنجگاه

چهار تفاوت اصلی وجود دارد که با یادگیری آن‌ها می‌توان دستگاه ماهور و راست پنجگاه را از هم تمییز داد:

1. ایست درآمد ماهور روی درجه تونیک است ولی ایست درآمد راست‌پنجگاه روی درجه رو تونیک می‌باشد.
2. جملات دستگاه راست پنجگاه به دلیل محلی بودنش به اصطلاح وحشی است و فرود بال کبوتران نمادی از این جملات تند و وحشی ‌می‌باشد.
3. یکی از دلایل دودل بودن دستگاه راست پنجگاه حالتی است که بین ماهور و اصفهان دارد، در موسیقی هند نیز این موضوع به شدت مشاهده می‌شود. راست پنجگاه بهترین مایه برای نشان دادن تغییرات احساسی شرقی است.
4. منطقه پنجگاه دستگاه راست پنجگاه، می‌توانیم به مایه‌های دیگر موسیقی ایرانی ورود پیدا کنیم و سپس به وسیله منطقه راست، به راست پنجگاه بازگردیم؛ درنتیجه مجموعه کاملی از موسیقی اصیل ایرانی را می‌توان در راست‌پنجگاه مشاهده کرد.

آهنگ‌هائی در دستگاه راست پنجگاه

• کشتی شکستگان:

آهنگساز: جلیل عندلیبی / شاعر: حافظ / اجرا: شهرام ناظری

• یار شیرازی:

آهنگساز: پرویز غیاثیان / شاعر: بیژن سمندر / اجرا: ایرج

• کندو:

آهنگساز: واروژان / شاعر: ایرج جنتی عطایی / اجرا: ابی

• دیوانه‌شو:

آهنگساز: کیخسرو پورناظری / شاعر: مولانا / اجرا: شهرام ناظری

• با من صنما:

آهنگساز: جلیل عندلیبی / شاعر: مولانا / اجرا: شهرام ناظری

• روناک:

آهنگساز: بیژن مرتضوی

گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه:

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه راست‌پنجگاه براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد راست پنجگاه:

وجه تسمیه و شخصیت آن در ابتدای مقاله عنوان شد. نت شاهد درآمد راست پنجگاه درجه اول گام را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌رسد.

نغمه:

نغمه در اصطلاح موسیقی به معنای صدا یا نت موسیقی است. در روزگار ما این لفظ در معنای گوشه یا لحن به کار گرفته شده است. در مقاطعی از ردیف‌، منظور گوشه‌ای خاص با ملودی به خصوصی در گامی به خصوص به کار رفته و می‌رود، چنانچه در دستگاه‌های همایون، شور، راست پنجگاه، نوا و اصفهان وجود داشته و اجرا می‌شود. عبدالقادر بن غیبی مراغه‌ای موسیقی‌دان بنام قرون گذشته، در تعریف نغمه نوشته است: نغمه عبارت است از یک صدا مطبوع که زیر و بم آن صوت ملایم طبع باشد و نه صوتی نامطبوع و مخالف طبع.

نت شاهد آن روی درجه پنجم گام قرار دارد و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام راست پنجگاه می‌رسد.

پروانه:

فراز و نشیب‌‌های به خصوص و روند ملودی در درجه پنجم گام راست پنجگاه، خلق حالتی را سبب شده است که شاید برای اولین بار خالق این ملودی رقص و حرکات موزون پرواز پروانه‌ای را در ذهنیت داشته و این حالت را با آن فضای فکری ثبت و ضبط نموده است.

دو تعبیر نسبت به وجه تسمیه پروانه وجود دارد. اول آنکه، از آنجائی که در جای جای ردیف موسیقی ایرانی از این دست اسامی پرندگان و… که در طبیعت سنبل زیبائی و لطافت هستند، زیاد به چشم خورده و جهت نام‌گذاری ملودی‌های ردیف از این زیبائی‌ها استفاده شده است و قطعا پروانه می‌تواند از زمره این قبیل نام‌گذاری‌ها باشد. دوم آنکه، چنانچه در مقاطع ردیف به آن برخورد خواهید کرد، بسیاری از ملودی‌ها تحت عنوان افراد مشخص شده‌اند و طبیعتا این ملودی نیز می‌تواند از زمره آنها بوده و پروانه نام شخصی بوده باشد.

طوسی:

چنانچه در وجه تسمیه بسیاری از گوشه‌های دیگر که منسوب به شهرهای ایران هستند گفته می‌آید، از شرایط و قراین چنین پیداست که در قدیم هر گوشه از خطه ایران زمین آوازهای منحصر به خود داشته است.

گوشه طوسی نیز به احتما قریب به یقین، انتساب به قریه طوس (در 24 کیلومتری مشهد قرار دارد) داشته و حال و هوا و فضای ملودیک این گوشه با حالات دستگاه راست پنجگاه سازگاری دارد.

گوشه طوسی از نقطه نظر نت شاهد درجه اول گام را اشغال و تا درجه پنجم گستره ملودی دارد.

زنگوله:

واژه زنگوله و مفهوم آن چنان در بین مکالمات پارسی زبانان با گویش‌های مختلف رایج و مصطلح است که احتیاج به تفسیر و توضیح ندارد. همین قدر باید گفت مانند ملودی بسیای از گوشه‌های دیگر موجود در ردیف، که الهام گرفته از حالات دنیای آفرینش و تجلیات آن بوده، گوشه زنگوله نیز با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می‌نماید.

مکان سازمانی زنگوله در دستگاه راست پنجگاه و چهارگاه می‌باشد اما گوشه‌ای حالت‌دار است که در همه جا همانند کرشمه ممکن است از آن استفاده کنیم.

محل نت شاهد آن روی درجه پنجم گام بوده و گستره آن تا درجه ششم گام می‌رسد.