آشنایی با دستگاه همایون

همایون دستگاهی است بسیار دل‌نشین، که نه حزن و اندوه شور، و نه فرح‌بخشی ماهور را دارد. دستگاه همایون بعد از شور، یکی از وسیع‌ترین دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی است که آواز اصفهان نیز از این دستگاه مشتق شده است.

وجه تسمیه همایون از کلمه هماگون به معنای فرخنده و خجسته آمده است. دانگ اول و دوم همایون کاملا متفاوتند به همین دلیل در همایون دانگ اول با چهارگاه شباهت دارد در حالی که دانگ دوم شبیه شور است، از همین رو دو احساس متفاوت را منتقل می‌کند. از لحاظ روانشناسی گام‌ها همایون به دلیل اینکه دو دانگ متفاوت دارد از منظر فواصل بین درجات طبیعتا یک حس دوگانه‌ای دارد که کمک به تنوع صدای شنیداری می‌کند و به نوعی از خستگی گوش شنونده جلوگیری می‌کند.

چنانچه علاقه‌مند به یادگیری کامل ردیف موسیقی ایرانی هستید، می‌توانید در دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی شرکت کنید. دستگاه شناسی نوین، به گونه ای آموزش داده شده است که در فکر نهادینه شود و در ذهن ماندگاری بیشتری داشته باشد که این امر باعث راحت تر شدن یادگیری می شود.

شخصیت دستگاه همایون

هر دستگاه یا آوازی دارای یک شخصیت کلی است که از آن به عنوان شخصیت اصلی یاد می‌کنیم، همچنین دارای شخصیت‌های فرعی متعددی نیز می‌باشد. به عنوان مثال شما فردی را در نظر بگیرید که دارای شخصیت کلی کم‌رو می‌باشد اما همین فرد در موقعیتی خاص می‌تواند پررو نیز باشد اما همچنان به صورت کلی و برآیند شخصیتش کم‌رو است.

همایون به لحاظ درآمد و شخصیت اصلی، دارای شخصیتی باوقار است همانند پدربزرگ فرزانه‌ای که از روی بزرگی و حکیم بودن جمعی از افراد را نصیحت می‌کند.

گام شناسی دستگاه همایون

گام دستگاه همایون همانند گام شور است، فقط تفاوت اساسی که دارد در درجه سوم گام شور و همایون می‌باشد، به صورتی که درجه سوم گام همایون نیم پرده بالاتر از درجه سوم شور است و همین یک نت ملودی همایون را ساخته و پرداخته می‌سازد.

نت شاهد همایون درجه دوم گام است، به صورتی که برای اجرای آواز از چند نت زیر گام شروع کرده و به درجه دوم گام می‌رسیم (نت شاهد) و در آنجا ملودی همایون گردش‌های چندی را در اطراف این نت دارد.

در حقیقت نت شاهد دستگاه همایون را به ما نشان می‌دهد و مایه همایون به نت تونیک و شروع گام (نت قبل از شاهد) شناسائی می‌گردد.

پس از خودنمائی نت شاهد، درجه هفتم گام اهمیت دارد، که ایست همایون است و در حقیقت در هنگام اجرای این آواز در بیشتر اوقات نیم فرود، در روی این نت مشهود است. خوانندگان یا نوازندگان باید روی این نت به صورت موقت بایستند و آن را به عنوان (نیم فرود) تلقی کنند. در حقیقت فرود کامل وقتی است که اشاره به نت تونیک همایون بشود.

در طول زمان ایستان روی درجه هفتم دستگاه همایون به وسیله خوانندگان و نوازندگان باب شده و مرسوم گشته و گوش‌ها نیز به این فرود عادت نموده‌اند. اگر بخواهیم دقیقا فرود همایون انجام پذیرد باید به یک نت بالاتر از آنچه تا حال معمول بوده است اشاره کنیم که همان نت شروع گام است.

فواصل تشکیل دهنده گام همایون (درصورت بالارونده بودن گام):

1. بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: یک‌ پرده و ربع پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: نیم پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: نیم پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده

اگر علاقه‌مند به یادگیری کامل گام شناسی موسیقی ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی را از دست ندهید. در این آموزش دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

حدود و گستره دستگاه همایون

دستگاه همایون از جمله گام‌هایی است که دانگ مقدمه دارد. اگر گوشه نوروز عرب را اوج‌ترین محل گام همایون فرض نمائیم، دستگاه همایون و گستره آن را تعداد 11 نت و 10 فاصله تشکیل می‌دهد.

آهنگ‌هایی در دستگاه همایون

• خزان عشق:

آهنگساز: جواد بدیع‌زاده / شاعر: رهی معیری / اجرا: جواد بدیع‌زاده

• کاروان شهید:

آهنگساز: محمدرضا لطفی / شاعر: محمد ذکایی / اجرا: شهرام ناظری و گروه شیدا، سال 1359

• موج آتش:

آهنگساز: همایون خرم / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: مرضیه

• عشق:

آهنگساز: فصل‌اله توکل / شاعر: فضل‌اله توکل / اجرا: اکبر گلپایگانی

• آتش در نیستان:

آهنگساز: شهرام ناظری / شاعر: مجذوب علیشاه / اجرا: شهرام ناظری، سال 1376

گوشه‌های دستگاه همایون

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه همایون براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد همایون:

همانطور که اشاره کردیم همایون در اصل به معنای فرخنده و مبارک است، همچنین همایون به مناطقی از ایران نیز گفته شده است از جمله:

1. دهی است از بخش مرکزی شهرستان زنجان که دارای 531 تن سکنه است. آب آن از قنات و چشمه و محصول عمده‌اش غله و سیب‌زمینی است.
2. دهی است از بخش مرکزی شهرستان زنجان که دارای 32 تن سکنه و محصول عمده‌اش غلات است.
3. دهی از بخش پیرتاج شهرستان بیجار که دارای 380 تن سکنه است و آب آن از چشمه و قنات و محصولش غله و لبنیات و انگور است.

براساس نظریه‌ای که در قدیم هر نقطه و شهری از ایران بزرگ آوازی منسوب به خود داشته، تعبیر آن است که آواز همایون از قدیم‌الایّام به یکی از محل‌های نامبرده شده منسوب باشد.

نت شاهد درآمد همایون درجه دوم گام بوده و گشتره ملودی آن تا درجه چهارم گام می‌رسد.

چکاوک:

در قدیم بر طبق تقسیمات معمول موسیقی، یکی از دوازده مقام “کوچک” نام داشت. مقام کوچک خود دو شاخه به نام‌های رکب و بیاتی داشت، شاخه رکب خود دوشاخه آوازی داشت که یکی از آن شاخه‌های فرعی را چکاوک می‌گفتند.

شاید بتوان این تعبیر را نمود که وارد شدن کلمه چکاوک در ردیف موسیقی از نقطه نظر تشابه لغوی با کلمه “چکامک” و چکامه بوده است. در قدیم به داستان‌های عاشقانه منظوم (شعرگونه) چکامه گفته ‌می‌شد و خنیاگران همراه با ساز و آواز اجرا می‌کردند.

به هرصورت امروزه چکامک یا چکاوک را در دستگاه همایون می‌خوانند. گوشه چکاوک از لحاظ شباهت ملودی با گوشه‌های رضوی، ابوعطا، مخالف، طرز شباهت‌هایی دارد. نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون را اشغال نموده و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌باشد.

بیداد:

نت شاهد آن درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام می‌رسد.

بیداد را می‌توان نقطه مقابل واژه داد دانست، بنابراین چون واژه داد به معنای عدل و انصاف و نیکی می‌باشد، متقابلا واژه بیداد به معنای تعدی و ظلم و جور است.

اما درباره علت آنکه چرا به این حالت از ملودی در گام دستگاه همایون بیداد گفته شده است باید گفت: در قدیم به محلی که از فرط دوری مسافت، صدا و آواز به آنجا نرسیده و یا به سختی می‌رسید، بیداد اطلاق می‌شد. به طور عموم هر چیز منیع و نادسترس یا آواز بلند را بیداد گویند. بنابراین می‌توان گفت چون گوشه بیداد به طور معمول و مرسوم اوج آواز همایون است، از آن با نام بیداد یاد شده است.

نی‌داوود:

مرتضی نی‌داوود در سال 1318 در تهران به دنیا آمد. نزد رمضان ذوالفقاری هفت ماه، نزد آقا حسینقلی دو سال و نزد درویش خان سه سال به فراگیری تار و ردیف پرداخت و نشان تبرزین طلائی درویش را دریافت نمود. قمرالملوک وزیری را می‌توان از شاگردان مستقیم او دانست. مرتضی نی‌داوود از اولین نوازندگانی است که با رادیو همکاری داشت. تصنیف معروف مرغ سحر در ماهور از ساخته‌های اوست.

از یک چنین هنرمند و نوازنده، در ردیف نیز گوشه‌ای بجای مانده است که در پرده بیداد همایون به نی‌داوود شهرت دارد که نت شاهد آن درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام می‌رسد.

شوشتری:

نام شهری است در خوزستان و لقب آن دارالمؤمنین است. تُستَر یا شُشتَر نیز می‌گویند. در روایات ایرانی شهر شوشتر از شهرهای بسیار قدیمی معرفی شده است و در داستان‌های افسانه‌ای بنای این شهر را به هوشنگ نسبت داده‌اند که آن را بعد از بنای شهر شوش بنیاد نهاده است و گویند که نقشه بنای شوشتر به شکل اسبی می‌ماند. شوشتر امروزی شهرستانی است در خوزستان، واقع در مغرب مسجد سلیمان، آوازی بسیار محزون و غمناک که مأخوذ از دستگاه همایون (درجه چهارم گام) است به این ناحیه منسوب بوده و به شوشتری معروف و مشهور است. ملودی شوشتری به گوشه منصوری در چهارگاه شباهت دارد، به همین خاطر به گوشه منصوری چهارگاه، شوشتری منصوری نیز می‌گویند. بعضی از متقدمین، شوشتری را به عنوان آوازی مشتق از همایون با بسط و گستره بیشتر اجرا نموده و عقیده داشتند که از دستگاه همایون دو آواز اساسی اصفهان و شوشتری مشتق شده است و این عقیده در سال‌های معاصر طریقی مختصر را پیمود و باعث شد شوشتری را به عنوان گوشه‌ای از گوشه‌های دستگاه همایون قلمداد کنند. نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون و گستره ملودی آن تا حد پنجم گام است.

راز و نیاز:

نت شاهد آن درجه چهارم گام را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌رسد.

راز و نیاز به طور عموم به معنای مناجات به درگاه خداوند است و به عبارتی راز و خواهش و تمنای خویشتن برملا کردن و توقع برآورده شدن آن نیاز را داشتن است. معمولا گفتن راز و نیاز با لحنی ملایم و ملتمسانه انجام می‌پذیرد و طبیعتا اگر آهنگی چاشنی آن کلام باشد، باید محزون و نفوذکننده باشد، گوشه راز و نیاز از نظر محتوای ملودی، چنین حالتی را داراست.

میگلی:

نت شاهد آن درجه چهارم گام همایون و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام همایون است.

چنانچه در بسیاری از مقاطع ردیف با دقت جستجو و کنکاش کنیم درمی‌یابیم که یک ملودی تحت عنوانی خاص در پرده‌های مختلف و گام‌های مختلف تجلی نموده و نام‌های مختلفی پیدا کرده است. میگلی از زمره همین ملودی‌هاست. به عبارتی دیگر تجلی گوشه کرشمه در گام بیات اصفهان و ملودی شوشتری را میگلی می‌گویند. میگلی دهی است از دهستان کوهمره سرخ بخش مرکزی شهرستان شیراز واقع در 91 هزار گزی جنوب باختر شیراز، راه آن مالرو و آب آن از چشمه است. ملودی این گوشه منسوب به این محل است.

مؤالف:

مؤالف به معنای سازگار، خوگرفته، دوست و رفیق شونده، الفت و رفاقت کننده در مقابل واژه مخالف است.

در گام همایون حالتی از ملودی در دانگ اول گام نواخته خوانده می‌شود و قدما نام مؤالف را برای آن برگزیده‌اند. معمولا پس از گوشه بختیاری آن را اجرا نموده و بختیاری و مؤالف می‌گویند. اما ملودی مؤالف خود به تنهایی ویژگی‌های ملودیک دارد و باید به صورت ممیز و جدای از ملودی بختیاری به آن پرداخته شود. نت شاهد آن درجه اول گام همایون و گستره ملودی آن تا درجه سوم گام می‌رسد.