آشنایی با آواز افشاری

آواز افشاری از طایفه افشار که از ترکان چادرنشین هستند، برگرفته شده است. خاندان معروف افشاریه، یعنی نادرشاه و جانشینان او هم از این طایفه‌اند.

از آن جائیکه در ایران بزرگ قدیم، هر کدام از شهرها و ولایات و نواحی ایران، آوازی مخصوص به خود داشته است، آواز افشاری نیز با طایفه ترک تبار نسبت و رابطه دارد و قدمت آن به ایل افشار می‌رسد، (در تحقیق و بررسی در موسیقی آذربایجان شوروی که قرابت آن با موسیقی ایرانی بیشتر احساس می‌شود، به کلمه اوشاری برمی‌خوریم و این خود نشانگر آن است که طایفه ترک زبان با افشاری یا اوشاری بیگانه نیستند.) که بعدها به صورت سلسله و حکومت، اقتدار به هم رسانیده و سلسله افشاریه را بنیاد نهادند.

برای آشنایی با آواز افشاری باید بدانیم که این آواز امروزه جزو طبقه‌بندی آوازهای منشعب از دستگاه شور است، ولی با توجه به گام آن از لحاظ علمی، تشابه زیاد به دستگاه سه‌گاه دارد و اگر چند تفاوت جزئی نبود شاید امروز می‌بایست آن را جزو دستگاه سه‌گاه محسوب می‌داشتیم.

چنانچه علاقه‌مند به فراگیری جامع و کامل ردیف موسیقی ایرانی هستید می‌توانید از دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی استفاده کنید. در این پکیج آموزشی استاد فریبرز حمیدی با زبانی ساده و روان به توضیح و تشریح دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی برای تمامی سطوح (از مبتدی تا حرفه‌ای) می‌پردازد.

شخصیت آواز افشاری

هر دستگاه یا آوازی دارای یک شخصیت کلی است که برحسب درآمد آنهاست و شخصیت‌های جزئی را سایر گوشه‌های هر آواز یا دستگاه تشکیل می‌دهند. افشاری آوازی بسیار محزون است به طوری که می‌توان آن را جزو غمگین‌ترین آوازهای ایرانی دانست. شخصیت آواز افشاری شکوه و گلایه زیادی دارد و می‌توان آن را به آدمی که هیچ‌وقت از زندگی رضایت ندارد، تشبیه کرد.

درآمد و شخصیت کلی افشاری همانند فردی است که هیچ‌گاه راضی نیست، همیشه گله دارد و همیشه ناراضی است. تفاوتی که بین آواز افشاری و ابوعطا وجود دارد این است که افشاری انگار آدمی است که در حال تحمل تمامی غم‌هاست اما با این حال اگر غمی هم نداشت، باز هم شکوه و گلایه‌ای از زندگی داشت، گویی هیچ‌گاه قرار نیست که احساس رضایتمندی داشته باشد.

به طور واقعی دستگاه‌ها و آوازها و گوشه‌های تشکیل‌دهنده آنها، برگرفته از شخصیت‌های آدم‌های اطراف ما هستند بطوری که به عنوان مثال شخصیت اصلی فردی حالت ماهور دارد اما می‌تواند در موقعیتی خاص رفتاری گشایش‌وار داشته باشد به دلیل اینکه آوازها و دستگاه‌ها در حقیقت از همین احساسات مردم ایران تشکیل شده است یعنی یک فرهنگ و تمدن چندهزار ساله تبدیل به یک مجموعه‌ای به نام ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی شده است.

گام شناسی آواز افشاری

در میان متعلقات و مشتقات دستگاه شور، اختلاف گام افشاری با گام شور از همه مشتقات دیگر بیشتر است و در حقیقت گام آن از (دشتی – ابوعطا – بیات ترک) مستقل‌تر است. به صورتی که اگر وجود یکی دو علت کوچک نبود، افشاری جزو سه‌گاه محسوب می‌داشتیم. آواز افشاری همانند آواز ابوعطا از درجه چهارم گام شور آغاز می‌شود و ترتیب ملودی به صورتی است که در هنگام تجلی به صورت پایین رونده، به طرف نت‌های اولیه گام شور متمایل شده، به طوری که در روی درجه دوم شور ایست می‌نماید و در واقع درجه دوم گام شور، نت ایست آن است، ولی هنگامی که ملودی افشاری تمایل به فرود کامل پیدا می‌نماید، از درجه اول گام شور نیز گذر نموده و یک نت پایین‌تر از شروع گام شور می‌رود.

گام افشاری از یک نت پایین‌تر از شور (البته شور مربوط به همان افشاری) بسته می‌شود، منتها در هنگام آواز و خوانندگی و حتی نوازندگی مرسوم و معمول است که از نت شاهد افشاری، یعنی همان چهارمین درجه گام شور، ملودی آواز افشاری متجلی می‌شود و پس از جلوه‌گری در هنگام خاتمه ملودی درآمد، روی درجه دوم گام شور که درواقع درجه سوم گام افشاری است، می‌ایستد و فرود کامل ملودی هنگامی است که به نت شروع گام خود اشاره کند. (یعنی یک نت زیر گام شور)

نت شاهد افشاری که در حقیقت آوازخوانان شروع آواز افشاری را از این نت آغاز می‌کنند و مایه افشاری را به همین نت می‌شناسند، درجه چهارم گام شور و درجه پنجم گام افشاری است.

به هرصورت فواصل تشکیل دهنده گام افشار به صورت زیر است:

1. بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: سه ربع پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: یک پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: سه ربع پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: سه ربع پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده

ما بر اساس سال‌ها تجربه و مطالعه استاد فریبرز حمیدی در این باره تصمیم گرفتیم، که آموزش علوم موسیقی را به دو قسمت تقسیم کنیم یک قسمت پایه ای (تئوری موسیقی جامع) و یک قسمت پیشرفته (گام شناسی موسیقی ایرانی) ، اگر تمام مباحث را در یک دوره میگنجاندیم برای هنرجو بسیار سنگین و سخت می‌شد.

در آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی، دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

حدود و گستره آواز افشاری

آواز افشاری مانند ابوعطا از درجه چهارم گام شور شروع می‌شود و با توجه به اینکه ساختار ملودی یکی از گوشه‌های قابل اجرا دراین آواز (رهاوی) الزام ایست نمودن روی نت زیر تونیک شور را سبب می‌شود و از طرفی اوج آواز افشاری گوشه سپهر می‌باشد، حدود و گستره این آواز 7 نت و 6 فاصله است.

آهنگ‌هائی در آواز افشاری

• تیتراژ سریال نیسان آبی:

آهنگساز: آریا عظیمی‌نژاد / کارگردان: منوچهر هادی

• نیر:

آهنگساز: حسین صمدی / شاعر: محمدعلی شیرازی / اجرا: جمال وفایی

• آرام جان:

آهنگساز: داریوش پیرکانیان / شاعر: عارف قزوینی / اجرا: محمدرضا شجریان

• دوش دوش:

آهنگساز: علی‌اکبر شیدا / شاعر: علی‌اکبر شیدا / اجرا: محمدرضا شجریان

• از کفم رها:

آهنگساز: عارف قزوینی / شاعر: عارف قزوینی / اجرا: محمدرضا شجریان

• نفرین:

آهنگساز: بابک افشار / شاعر:شهریار قنبری / اجرا: داریوش اقبالی

گوشه‌های آواز افشاری

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های آواز افشاری براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد نغمه افشاری:

همانطور که گفته شد، آواز افشاری امروزه جزو طبقه‌بندی آوازهای منشعب از دستگاه شور است، ولی با توجه به گام آن از لحاظ علمی، تشابه زیاد به دستگاه سه‌گاه دارد و اگر چند تفاوت جزئی نبود شاید امروز می‌بایست آن را جزو دستگاه سه‌گاه محسوب می‌داشتیم.

گام افشاری از درجه چهارم گام شور شروع شده (شاهد آن درجه چهارم شور) و گستره آن تا درجه سوم گام خودش و ششم گام شور است.

جامه‌‌دران (گوشه افشار):

گوشه افشار در آواز افشاری همان گوشه جامه‌دران است، وجه تسمیه گوشه جامه‌دران در بخش آواز اصفهان به تفصیل آمده است. نت شاهد آن در آواز افشاری درجه دوم گام بوده و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌رسد.

قرائی:

قراء در لغت به معنای خواننده خوش، خوش‌خوان و یا کسی که قرآن را خوش بخواند می‌باشد. پس می‌توان قرائی را اینطور معنا نمود: به قسمتی از یک ملودی که همراه شعر یا یک متن خوانده شود قرائی اطلاق می‌کنند.

استاد حسن کسائی در مورد پیدایش آن در زنجیره ردیف اینطور می‌گویند: زنده‌یاد ابوالحسن صبا زمانی که به جمع‌آوری تیکه‌ها و گوشه‌های موسیقی می‌پرداخت، روزی در خانه مشغول نگارش مطالب موسیقی بود که از طرف زنی خدمتکار که در منزل ایشان بود، زمزمه و آوازی را شنید و از خدمتکار سؤال کرد که آیا آوازی را که خوانده مجددا می‌تواند تکرار کند و خدمتکار جواب می‌دهد که، بلی می‌توانم و پس از چندین بار خواندن، زنده‌یاد صبا با خط نت ملودی آواز را یادداشت نموده و نام آواز را می‌پرسد و خدمتکار می‌گوید: این تیکه قرائی نام دارد. به هرصورت نت شاهد آن درجه چهارم گام افشاری و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام می‌رسد.

سپهر:

در پارسی باستان (سپیتره) و در زبان پهلوی (هوسپیر) که مستقیما از سانسکریت به معنای مایل به سفید آمده است و درنهایت به معنای آسمان و فلک آبی رنگ معنا می‌دهد. سپهر برین به معنای آسمان نهم است که بالاتر از همه آسمان‌هاست.

از آنجا که ایرانیان قدیم در نیایش‌های مذهبی خود آوازهای گوناگون داشته‌اند و تبلور آنها را در گات‌ها (سرودهای مذهبی زرتشت در اوستا) می‌توان مشاهده کرد. لذا سپهر می‌تواند گوشه‌ای از سرایش‌های مذهبی آنها باشد. امروزه اوج آواز افشاری را پس از پرده عراق، گوشه سپهر تشکیل می‌دهد.

مسیحی:

وجه تسمیه گوشه مسیحی در بخش دستگاه نوا به تفصیل آمده است. ملودی آن شباهت به نوا دارد، نت شاهد آن درجه اول گام و گستره آن تا درجه پنجم گام است.

یتیمک:

گوشه یتیمک در بخش آواز ابوعطا شرح داده شد. همانطور که قبلا گفته شد در آواز افشاری نیز قابل اجراست و نت شاهد آن منطبق با شاهد درآمد افشاری است.