آشنایی با تصنیف
برای آشنایی با تصنیف باید بدانیم که به کلام موزونی که با آهنگ می خوانند، تصنیف می‌گویند. و برای آن تعریف های گوناگونی بیان شده که مهدی ستایشگر در واژه نامۀ موسیقی ایران سه تعریف برای آن ارائه کرده است:
1- تلفیق شعر و موسیقی به روش استقرار موسیقی به روی شعر یا شعر بر آهنگ
2- نوعی غزل غنایی از اوایل ترویج شعر دری تا اواخر سدۀ پنجم هجری متداول بوده به نام سرود و تصنیف، که همین اصطلاحات تا امروز باقی مانده و در بین شعرا و اهل ادب رایج است.
3- تصنیف، اشعار ملحونی بوده که به حسب ظاهر با سایر اشعار معمولی فرق نداشته؛ اما وزن و ترکیب الفاظ آن را خصوصیاتی بوده که با لحن ها و مقام های موسیقی و نغمه های زیر و بم ساز و آواز جفت شده و قابلیت هماهنگی یافته است.
مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران در تعریف تصنیف نوشته: در قدیم به شعرهای آهنگین و موزون و ضربی که در مجالس شادی با ساز و آواز خوانده می شد، «قول، غزل، ترانه و سرود» می گفتند و این اسامی که از حدود سدۀ هفت هجری به بعد بیش تر به صورت «تصنیف قول، تصنیف صوت، تصنیف عمل» به کار می رفت، رفته رفته با حذف مضاف الیه به صورت تصنیف تنها در آمد؛ و تصنیف به اشعاری گفته می شد که با مقام های موسیقی و نغمه های زیر و بم ساز و آواز جفت می‌شده.
این اشعار مانند غزل های قدیم پیش از سدۀ ششم هجری هم وزن عروضی داشته و هم وزن ایقاعی؛ مانند غزل های رودکی»
در دوره آموزش دستگاه شناسی میفادو نیز دکتر فریبرز حمیدی بهترین تصنیف ها و آوازهای ایرانی از منظر دستگاه شناسی مورد بررسی قرار داده است.
تصنیف در موسیقی ایرانی چیست؟
برای آشنایی با تصنیف باید دانست نیاز موسیقی به شعر بیشتر از نیاز شعر به موسیقی است و شعر همواره درون خود یک آهنگی داشته است که آن را موسیقی درونی شعر می‌گویند.
سنت تصنیف سازی یعنی این که شخصی هم شعر بگوید و هم برآن آهنگ بسازد و از دیرباز در ایران وجود داشته و گوسانان و خنیاگران آغازگر این سنت بودند.
مری بویس در کتاب دو گفتار دربارۀ خنیاگری و موسیقی ایران می‌نویسد: مجموعه شواهد، نشان دهندۀ این است که گوسان در زندگی پارت ها و همسایگان ایشان، نقش مؤثری داشته است این هنرمند به عنوان سرگرم کنندۀ پادشاهان و مردمان عادی، در دربار از امتیازات و نزد مردمان از محبوبیت برخوردار بوده، او در گورستان و در بزم ها حضور می یافت و نوحه سرا، طنزپرداز، داستان گو، نوازنده و ضابط دست آوردهای عهد باستان و مفسر زمانۀ خویش بود. اما در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی بعد از اسلام، بسیاری از آوازه و سرودها از بین رفت. بخشی از این آثار در میان روستاییان به شکل آواز و ترانه باقی‌ماند و بخشی پدید آورنده شعر عروضی شد و از مجموع غزل و ترانه و دوبیتی ،اشعار آهنگین، یعنی تصنیف پدید آمد.
تصنیف در ادبیات چیست؟
آشنایی با تصنیف در ادبیات برای ایجاد جذابیت و تنوع کاربرد دارد. ترکیب دو یا چند شعر با محتوای متفاوت، از ویژگی تصنیف در ادبیات فارسی است و برای توصیف شعرهای تغزلی به کار می رود.
تاریخچه تصنیف
اصطلاح تصنیف در زمان صفویه معمول و رایج بوده و در کتا ب‌های این دوره زیاد از آن نام برده‌اند و شباهتی به تصنیف های سیلابی آهنگ سازان کنونی نداشته است؛ بلکه بیشتر به اشعار و غزلیاتی گفته می شده که به حسب ظاهر با سایر اشعار معمولی فرقی نداشته؛ ولی از جهت انتخاب وزن و ترکیب الفاظ دارای این خاصیت بوده که با لحن ها و مقام های موسیقی و نغمه های زیر و بم ساز و آواز جفت و دم‌ساز شود و علاوه بر وزن عروضی دارای وزن ایقاعی هم بوده است. شاعران تصنیف ساز در دوران صفویه زیاد بوده اند و نام آنان و پاره ای از اشعارشان در تذکره ای آن دوره از جمله تذکره نصرآبادی آمده است.
تصنیف سازی در ایران از اواخر دورۀ قاجار و در آستانۀ جنبش مشروطه خواهی، رونق یافت. بیشتر تصنیف های این دوره ، بازتاب آرمان های جنبش مشروطه خواهی و اوضاع سیاسی و اجتماعی این دوره است. پس از انقلاب اسلامی محتوا و ریتم با پیش از انقلاب متفاوت است در دوره انقلاب موضوعات عشقی و گاهی سیاسی به موضوعات عارفانه سیاسی و اجتماعی تبدیل شدو ریتم‌ها با تم‌های غربی به سوی موسیقی سنتی و اصیل تغییر جهت داد .
تفاوت تصنیف با ترانه
موسیقی ترانه، فاقد موازین علمی است ولی در تصنیف دارای وزن و قافیه وزن عروضی است. موسیقی ترانه، سروده ای است کوتاه و مردمی ولی تصنیف برای مناسبت ها مختلف ساخته می شود در نهایت ترانه را می‌توان نوعی سبک تر و شادتر از تصنیف دانست.
برخی از تصنیف های معروف
تصنیفی از شیدا در دستگاه سه گاه (تصنیف مولود نبی) در دستگاه ماهور (عشق تو آتش جانا زد بر دل من)
تصنیفی از عارف در دستگاه سه گاه(افتخار همه آفاقی و منظور منی) ،(از خون جوانان وطن لاله دمیده است)
تصنیفی از بهار در دستگاه شور (ابوعطا)نسیم سحر بر چمن گذر کن
تصنیفی از هوشنگ ابتهاج (تو ای پری کجایی)
از تصنیف های معروف موسیقی ایرانی است.
بهترین تصنیف های ایرانی
تصنیفی از بهادر یگانه در مورد حضرت محمد (ص) با عنوان «بود به پا امب غوغایی در آسمان خدا » و رسوای زمانه «شمع و پروانه منم ، مست میخانه منم ، رسوای زمانه منم ، دیوانه منم»
تصنیف از حسن وحیدی دستگردی (متخلص به وحید) با عنوان موسوم گل «موسم گل دورۀ حسن یک دو روز است در زمانه»
تصنیفی از ابوالحسن ورزی در ستگاه همایون (بیات اصفهان) «به چمن می وزد باد بهاران ، طرب افزا شود نم نم باران»
تصنیفی از معینی کرمانشاهی در دستگاه همایون با عنوان لاله صحرایی«ساقی مرا به یک ساغر چو می به جوش آور به بزم هستی ز شور مستی»
تصنیفی از کریم فکور با عنوان الهۀ ناز«باز ای الهۀ ناز با دل من بساز کاین غم جان گداز برود ز برم»
تفاوت تصنیف با سرود
سرود آهنگین است و همیشه به صورت دسته جمعی اجرا می شود و فرق اصلی آن با تصنیف نوع خاص آکوردی است که در سرود مورد استفاده قرار می گیرد. اگر بخواهیم تفاوت ها را تمیز دهیم باید گفت که:
سرود ها با محتواهای مذهبی که شبیه به قصیده و حمد و ستایش است و فاقد وزن و قافیه می باشد. سرودهای رزمی اغلب در میدان های جنگ ، جشن های ملی و رسمی خوانده می‌شو‌د.
سرودهای بزمی دارای محتوای عاشقانه است و حس جشن و شادی را القا می کند.
تفاوت تصنیف با آواز
آواز سروده ای غیر ضربی است و خواننده مهارت و تسلط بیشتری به تصنیف خوان دارد.
آواز بیش از ساز رواج داشته و دارد ومکمل شعر و موسیقی است. در آواز در ابتدا بر روی اشعار آهنگ می‌سازند ولی در تصنیف آهنگساز،آهنگ را خلق می کند سپس شعر بر روی ملودی قرار می گیرد.
