آشنایی با آواز ابوعطا

برای آشنایی با آواز ابوعطا باید بدانیم که ابوعطا یکی از زیر مجموعه‌های دستگاه شور می باشد. دستگاه شور چهار زیر مجموعه به نام های: دشتی، افشاری، ابوعطا و ترک دارد، که به این زیرمجموعه‌ها پیشوند آواز یا نغمه و یا بیات را نسبت می‌دهند. آواز ابوعطا جزو نغمات مردمی و شیرین موسیقی ایرانی است که بسیاری از آهنگ‌هایی که شما عزیزان دوستشان دارید مثل گنج قارون، دل هوسه، قهر و آشتی، وقت گل نی، دل تنگ من، بازی زمونه، از خون جوانان وطن، دل بردی از من به یغما و بهار دلکش و … در این مایه ساخته شده است.

اگر علاقه‌مند به یادگیری کامل ردیف موسیقی اصیل ایرانی هستید می‌توانید از دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی استفاده لازم را ببرید. آموزش دستگاه شناسی نوین بر اساس شخصیت شناسی گوشه ها است. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده و گویا برای علاقه مندان تمام سبک های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و… تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.

گفته می‌شود که ابوعطا در ابتدا ابوایتام بوده، به این دلیل که عرب‌ها این مایه موسیقی ایرانی را دوست داشتند و به این مایه موسیقی دستان العرب نیز گفته می‌شده است. دستان العرب : دستان به معنی پرده‌های ساز است که در کل به معنی پرده‌ها یا نغمات عربی است.

اسم دیگر آواز ابوعطا در قدیم سارنگ (سارنج) بوده است. بصورت کلی تمام این مباحث موسیقی دستگاهی از ایران به کشورهای اطراف منتقل شده است، به عنوان مثال اگر عرب‌ها دستگاه سه‌گاه، همایون و… دارند، از ایران به آنجا منتقل شده است به این دلیل که عربستان و کشورهای اطراف به لحاظ موسیقی پیشینه خاصی نداشتند ولی با این وجود با مرور زمان پیشرفت کرده‌اند.

شخصیت آواز ابوعطا

ابوعطا آوازی است بازاری، که میان توده ملت رواج دارد. با وجود این دارای لطف و زیبایی خاصی است و در عین حال حالتش با شور هم بی‌تفاوت نیست. شخصیت کلی و اصلی آواز ابوعطا مهربان و محجوب توأم با دودلی‌ای که بسیار مشهود است، می‌باشد.

گام شناسی آواز ابوعطا

گام ابوعطا با شور تفاوتی ندارد و تنها اختلاف آن در توقف‌های ملودی آواز ابوعطا است که روی درجات دوم و چهارم گام شور انجام می‌شود، که درجه چهارم نت شاهد ابوعطا و درجه دوم نت ایست آن است.

با همین اختلاف جزئی و اندک، آواز ابوعطا ملودی مخصوصی پیدا می‌کند که با شور متفاوت است. بنابراین فواصل گام ابوعطا عینا همانند فواصل گام شور است:

1. بین درجه اول تا دوم: سه ربع پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: سه ربع پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: یک پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: نیم پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: یک پرده

شما می‌توانید در دوره آموزش تئوری گام شناسی دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی شرکت کرده و تسلط کافی را پیدا کنید. در این آموزش، دکتر فریبرز حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

حدود و گستره آواز ابوعطا

همانطور که قبلا گفته شد، ابوعطا و دشتی عینا گام شور را دارا هستند فقط نت‌های ایست و شاهد، ملودی آنها را شخصیت بخشیده است. با توجه به اینکه ملودی آواز ابوعطا از درجه چهارم گام شور شروع می‌شود و بالانشین‌ترین گوشه آواز ابوعطا را (اوج حجاز) فرض نماییم و از طرفی نوعیت ملودی ابوعطا تا درجه دوم گام شور را به خود اختصاص می‌دهد (چرا که نت ایست ابوعطا درجه دوم گام شور است بنابراین با توجه به اوج‌ترین گوشه آواز ابوعطا و نت ایست آن تعداد 8 نت و 7 فاصله، گستره این آواز است البته اگر فرود نهایی ابوعطا که روی تونیک شور است را نیز حساب کنیم، تعداد 9 نت به دست خواهد آمد.). حدود و گستره این آواز 8 نت و 7 فاصله می‌باشد.

آهنگ‌هایی در آواز ابوعطا

• از خون جوانان وطن:

آهنگساز: ابوالقاسم عارف قزوینی / شاعر: ابوالقاسم عارف قزوینی / اجرا: محمدرضا شجریان با همکاری اساتید موسیقی ایران فرامز پایور، محمد موسوی، جلیل شهناز، علی‌اصغر بهاری و محمد اسماعیلی، بهار 1358

• تیتراژ سریال روزی روزگاری:

کارگردان: امرالله احمدجو / آهنگساز: فرهاد فخرالدینی

• عشق نهان (دل بردی از من به یغما):

آهنگساز: محمدرضا شجریان / شاعر: محمدحسین صفای فریدونی / اجرا: محمدرضا شجریان

• بهار دلکش:

آهنگساز: درویش خان / شاعر: ملک‌الشعرای بهار / اجرا: عبدالله دوامی

• سراب آرزو:

آهنگساز: پرویز یاحقی / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: مرضیه

• سرمستان:

آهنگساز: عباس خوشدل / شاعر: جواد مقدم / اجرا: علیرضا افتخاری

• دو رنگی:

آهنگساز: جهانبخش پازوکی / شاعر: جهانبخش پازوکی / اجرا: مهستی

گوشه‌های آواز ابوعطا

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های آواز ابوعطا براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد ابوعطا:

نت شاهد آن درجه چهارم گام شور است و گستره آن تا درجه هشتم گام شور می‌باشد. در واقع گام ابوعطا همان گام شور است. فقط نت‌های ایست (دوم شور) و شاهد ابوعطا (چهارم شور) ملودی این آواز را از شور متمایز می‌سازد.

سیخی:

از جمله دسته‌های مذهبی موجود در هندوستان “سیخ‌ها” هستند. به ملودی و آهنگی که انتساب به سیخ‌ها دارد، سیخی گفته‌اند. امروزه گونه‌ای از درآمد ابوعطا را سیخی می‌گویند. ساختار ملودی گوشه سیخی به گونه‌ای است که اشعار چهارپاره به راحتی در غالب آن قرار می‌گیرد و حال و هوای ملودی را بهتر متجلی می‌سازد، نت شاهد ملودی آن منطبق با شاهد ابوعطاست، چرا که نوعی از درآمد محسوب می‌شود و طبیعتا روند و گستره ملودی آن تا حد درآمد اصلی ابوعطا است.

خسرو شیرین:

نام لحنی از سی لحن باربد و یکی از نواهای موسیقی پیش از اسلام که در برهان قاطع به صورت لحن چهارم آمده است.

باربد این لحن را به خواست و تمایل شیرین ساخته و پرداخته کرد تا ساختن باغی را که خسرو پرویز به شیرین وعده داده و فراموش کرده بود با خواندن آهنگی به یاد خسرو آورد، که بعدها به خسرو شیرین معروف گشت.

البته هیچ استدلال اکیدی در دست نیست که اثبات کند ملودی خسرو شیرین موجود در ردیف عینا همان ملودی زمان ساسانیان باشد و از دخالت سلیقه‌ها در امان مانده‌ باشد. نت شاهد آن درجه اول گام شور و ابوعطا را اشغال کرده و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است.

یتیمک:

واژه یتیم به دو معنا در لغت‌نامه دهخدا وارد شده است: 1. طفل بی‌پدر 2. یکتا و فرد و بی‌همتا، گوهر بی‌مانند اما حرف “ک” چنانچه  در دستور زبان فارسی یکی از نشانه‌های تصغیر محسوب می‌گردد، در این مقطع نیز با اضافه شدن بر واژه یتیم نشانه تصغیر آن را فراهم می‌سازد. اما این تصغیر در مورد اول (یتیم به معنای طفل بی‌پدر) نمی‌تواند درست و مورد نظر باشد، بنابراین می‌توان واژه یتیمک را اینطور معنا کرد: دُر و گوهر بی‌نظیر و کمیاب و کوچک و ظریف. به هرصورت نوعی از ملودی را در گام شور و ابوعطا پرورش داده و اجرا می‌کنند که نت شاهد آن درجه پنجم گام شور و ابوعطا می‎‌باشد که نت شاهد آن درجه پنجم گام شور (شاهد حجاز ابوعطا) می‌باشد. می‌توان آن را از لحاظ نوعیت ملودی جزو گوشه‌های نیمه ضربی محسوب داشت. این گوشه در آواز افشاری نیز قابل اجراست.

چهارباغ:

چهارباغ واقع در ناحیه‌ای از شهر اصفهان است. امروزه جز خیابانی که موسوم به خیابان چهارباغ است، اثر دیگری از باغ‌ها نمانده است و این خیابان شمالی و جنوبی است که از محلی موسوم به دروازه دولت آغاز و به پل سی و سه چشمه الله وردیخان منتهی می‌شود و طرح این خیابان نیز از شاه عباس اول است.

امروزه نوعی از اشعار که به صورت چهارپاره باشد را با ملودی و آهنگی خاص در پرده حجاز ابوعطا خوانده و به آن چهارباغ یا چهارپاره می‌گویند. نت شاهد آن منطبق با نت شاهد حجاز ابوعطا و گستره ملودی آن تا حد گستره ملودی حجاز می‌باشد.

حجاز:

پس از کوچیدن عده‌ای از ایرانیان به سرزمین‌های عربی و نشر و توسعه آوای خوش موسیقی ایرانی در نواحی عربی، در این ناحیه (حجاز) نیز مانند بسیاری از نواحی دیگر عربی، استقبال از ساز و آواز انجام گرفت و به نوعی خاص که ویژه هر منطقه‌ای از سرزمین عربستان بود، در امر ساز و آواز انجام گرفت و گرچه دست‌مایه و ریشه این شکل‌گیری‌های هنری در بنیاد، از ایران و هنرمندان این مرز و بوم بود ولی بعدها همین الهام، باعث به وجود آمدن و استقلال ملودی‌های زیبایی شد، که از آن جمله گوشه حجاز را می‌توان نام برد. آوازی که در اکثر مناجات‌ها و نیایش‌های عرب، آن را می‌شنویم. به همان دلایلی که سایر ملودی‌های غیر ایرانی به زنجیره ردیف ملی ایران پیوند خورده، این ملودی نیز جای خود را در لا به لای آوازهای ایرانی باز نموده است.

به هرصورت امروزه در صورتی که آواز ابوعطا خوانده یا نواخته شود، به جرأت می‌توان گفت این گوشه جزو ملودی‌های اصلی و لاینفک آواز ابوعطا است و می‌توان گفت اوج و کمال زیبایی آواز ابوعطا هنگامی خواهد بود که ملودی حجاز خوانده یا نواخته شود. نت شاهد آن روی گام و شور، درجه دوم ابوعطا و پنجم گام شور (منطبق با شاهد آواز دشتی) می‌باشد و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام شور می‌باشد.

گبری:

زرتشتیان و آتش پرستان و مجوسان را گبر می‌گویند. همچنین نام شهری است بجور که ما بین کابل و هندوستان واقع است و کفار آن محل به شدت معروف و مشهورند. بطور عموم گبری را می‌توان آواز ویژه آتش پرستان نامید.

نت شاهد آن روی گام شور و ابوعطا درجه پنجم گام را اشغال کرده و گستره ملودی تا درجه ششم گام می‌رسد.