آشنایی با دستگاه ماهور

دستگاه ماهور به لحاظ ساختار گام شناسی و وجه اشتراک صداها، تنالیته‌ای به وسعت کل دنیا دارد بطوری که تمام کشورهای دنیا از گام ماهور با اسامی مختلف (ماژور، یونین و…) استفاده می‌کنند. این گام همانند یک وحدت موسیقایی در تمام دنیا شکل گرفته است بدین صورت که هر زمان بخواهیم ارتباط مشترک موسیقایی با دنیا برقرار کنیم از این گام استفاده می‌کنیم. گام ماهور در طی یک روند تاریخی، یک گام، زبان و احساس مشترک میان تمام ملت‌های دنیاست. تنوع مد و منطقه در دستگاه ماهور زیاد است و این مهم سبب شده تا برای شروع یادگیری دستگاه شناسی راحت‌تر باشد.

اگر علاقه‌مند به یادگیری کامل دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم در دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی حتما شرکت کنید. این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده و گویا برای علاقه مندان تمام سبک های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و …تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.

شخصیت دستگاه ماهور

درآمد، شخصیت اصلی هر دستگاه یا آواز را تشکیل می‌دهد، با توجه به گوشه‌های هر دستگاه یا آوازی در موسیقی اصیل ایرانی، ما با احساسات متنوعی روبرو هستیم.

در دستگاه ماهور یک احساس شکوه، عظمت، افتخار و یک غروری که بیشتر ملی است تا فردی، شنیده می‌شود به طوری که تمام سرودهای پرچم ملت‌ها در گام ماژور یا ماهور می‌باشد. به عنوان مثال در رویدادهای مختلف ورزشی در سطح جهان هنگامی که پرچم کشورهای برنده به اهتزاز درمی‌آید و سرود پرچم آنها پخش می‌شود همگی در گام ماهور است. سرود پرچم با سرود ملی متفاوت است. هر کشور می‌تواند بی‌نهایت سرود ملی داشته باشد اما سرود پرچم هر کشور فقط یکی است و حتما در گام ماژور یا همان ماهور قرار دارد. سرود ملی در واقع مربوط به ملیت هر کشور است و الزامی برای ماهور بودن ندارد.

گام شناسی دستگاه ماهور

همانطور که گفته شد از میان دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایران، گام دستگاه ماهور عینا مانند گام بزرگ در موسیقی غربی است، ولی دستگاه ماهور و فواصل موجود در آن خواصی دیگر نیز دارد که ویژه فرهنگ و آداب شرق می‌باشد.

فواصل گام ماهور چنین است:

1. بین درجه اول تا دوم: یک پرده
2. بین درجه دوم تا سوم: یک پرده
3. بین درجه سوم تا چهارم: نیم پرده
4. بین درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
5. بین درجه پنجم تا ششم: یک پرده
6. بین درجه ششم تا هفتم: یک پرده
7. بین درجه هفتم تا هشتم: نیم پرده

در گام ماهور اجرای آوازی آن را از نت اولیه گام که همان تونیک و شاهد است شروع نموده و پس از فراز و نشیب‌های ملودی درآمد که روی درجات مختلف گام است، روی درجه اول گام فرود انجام می‌شود. به طور کلی نت ایست و شاهد و تونیک ماهور همان نت شروع گام است.

از نظر فراگیری برای افراد مبتدی، گام بزرگ یعنی دستگاه ماهور در ارجحیت قرار دارد و چون بنا به عادت گوش‌های ضعیف، صدا میل به نت‌های بکار و فواصل طبیعی دارد، هنرآموزان باید جهت امر تدریس و آموزش گام‌ها و فواصل دستگاه‌ها از این گام شروع نمایند.

نکته بسیار مهم این است که ساختار ملودی ماهور باعث آن شده تا گام ماهور قبل از تشکیل دارای دانگ مقدمه‌ای باشد و همچنین پس از طی فاصله اکتاو، دانگی الحاقی نیز به خود اختصاص دهد که همین امر باعث آن شده است که دستگاه ماهور گستره‌ای فراتر از یک گام را دارا باشد.

در صورت علاقه‌مندی به یادگیری کامل گام شناسی موسیقی اصیل ایرانی، دوره آموزش تئوری گام شناسی موسیقی ایرانی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی را از دست ندهید. در این آموزش دکتر حمیدی روش‌های جدیدی را ابداع کردند تا از پیچیدگی گام شناسی ایرانی کم کنند و هنرجویان عزیز بتوانند به راحتی از این آموزش کامل استفاده کنند.

حدود و گستره دستگاه ماهور

چنانچه قبلا گفته شد دستگاه ماهور دارای دانگ الحاقی به صورت (مقدم مؤخر) می‌باشد.

دانگ مقدمه ماهور (البته این دانگ مقدمه‌ای گوشه خاصی را در برنمی‌گیرد و ساختار گونه‌ای از ملودی درآمد باعث گستره گام تا این حد شده است.) قبل از دانگ اول گام و دانگ الحاقی آن همانند شور پس از دانگ دوم (فاصله اکتاو) قرار گرفته و ساختار تعدادی از گوشه‌های ماهور را سبب شده است.

اگر اوج‌ترین گوشه موجود در ردیف دستگاه ماهور را آشوراوند (براساس ردیف میرزا عبدالله) بدانیم، حدود و گستره ماهور 12 نت و 11 فاصله می‌باشد.

آهنگ‌هایی در دستگاه ماهور

• قبله:

آهنگساز: سیاوش قمیشی / شاعر: مسعود امینی / اجرا: ابراهیم حامدی (ابی)

• بارون بارونه:

آهنگساز: عطاءالله خرم / شاعر: سروس آرین‌پور / اجرا: ویگن

• مرغ سحر:

آهنگساز: مرتضی نی‌داوود / شاعر: ملک‌الشعرای بهار / اجرا: محمدرضا شجریان

• سپیده:

آهنگساز: محمدرضا لطفی / شاعر: هوشنگ ابتهاج / اجرا: محمدرضا شجریان

• تولدت مبارک:

آهنگساز: انوشیروان روحانی / شاعر: پرویز خطیبی و نوذر پرنگ / اجرا: بلا الوندی (دختر نیکول الوندی و خواهرزاده ویگن) با همراهی گروه کر

• می‌زده شب:

آهنگساز: پرویز یاحقی / شاعر: بیژن ترقی / اجرا: مرضیه

• تاب بنفشه:

آهنگساز: سماع حضور / شاعر: حافظ / اجرا: پریسا

• ز دست محبوب:

آهنگساز: غلامرضا رئیس‌خان / شاعر: غلامرضا رئیس‌خان / اجرا: محمدرضا شجریان

گوشه‌های دستگاه ماهور

در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه ماهور براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم.

درآمد ماهور:

ایرانیان در بسیاری از پرستش‌های خود سرودهای ویژه داشته‌اند که در هنگام عبادت و نیایش به آنها می‌پرداخته‌اند. از آنجا که پرستش ماه و هور (خورشید) و تقدس آنها به عنوان مظاهر اهورایی همواره مورد توجه ایرانیان باستان بوده است، به همین لحاظ مجموعه سرودهائی را در هنگام نیایش ماه و خورشید داشته‌اند که در بستر تاریخ به آنها ماخور یا ماهور گفته می‌شده است. ضمناً این تصور غلطی است که عده‌ای گمان می‌کنند واژه ماهور برگرفته از مدماژور فرنگی است و باید گفت که ماژور تغییریافته واژه ماهور ایرانی است و اصل ریشه از زبان پهلوی ایران باستان است.

نت شاهد درآمد ماهور درجه اول گام را اشغال کرده و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است.

کرشمه:

یک سری گوشه‌ها در ردیف موسیقی اصیل ایرانی قالب‌هایی هستند که در هر جایی می‌توان از آنها استفاده کرد، کرشمه نیز یک گوشه حالت‌دهنده می‌باشد. از قدیم اجرای شعر با وزن “مفاعلون فعلاتن مفاعلون فعلات” را در ملودی کلیه دستگاه‌ها و آوازها کرشمه گفته‌اند. ناگفته نماند که کرشمه علاوه بر اجرا در پرده درآمد هفت دستگاه و پنج آواز، می‌تواند در کلیه پرده‌های هر کدام از درجات گام‌ها خودنمائی کند.

بنابراین براساس توضیحات مذکور، نت شاهد کرشمه، شاهد درآمد و گستره آن می‌تواند تا درجه ششم گام دستگاه مورد نظر باشد.

گشایش:

به معنای باز شدن و حل شدن مشکلات در امور، معنا می‌دهد. جایگاه شاهد آن روی گام ماهور درجه چهارم بوده و ملودی آن تا درجه پنجم گستره دارد.

فِیلی:

“فیل” یا “فیلی” به چند ناحیه از نواحی مختلف ایران اطلاق شده است:

1. شهر و ولایت خوارزم را می‌گفته‌اند و آن را در ابتدا فیل و بعدها منصوره خوانده‌اند.
2. فیل دهی است کوچک از دهستان میان‌رود علیا از بخش نور شهرستان آمل.
3. یکی از طوایف قشقائی ایران که در اطراف شیراز است.
4. ده کوچکی است از دهستان صفائیه از بخش هندیجان شهرستان خرمشهر.

ساختار ملودی فیلی به گونه‌ای است که آن را می‌توان تمرینی برای دانگ اولیه گام ماهور دانست، چرا که از درجه اول گام به صورت پله‌ای به طرف درجه پنجم حرکت کرده و سپس به نت شاهد ماهور مراجعت می‌کند.

شکسته:

در لغت به معنای مکسور و خرد شده است. به صورت کلی چون در پرده ملودی گوشه شکسته، حالت انکسار و آزردگی و پریشانی و رنجوری، تبلور و تجلی خاصی دارد، این پرده را شکسته نامیده‌اند. در اصطلاح موسیقی، در قدیم تغییر پرده‌ای به پرده دیگر را شکستن پرده می‌گفتند. به عبارتی تغییر پرده موسیقی برای تحویل زمینه‌ای به زمینه دیگر به این صورت که چون اجرای گوشه فوق در آوازها و دستگاه‌های معمول و مرسوم، باعث شکستن فواصل گام و تغییر زمینه به زمینه‌ای دیگر می‌شود، شکسته نامیده شده است.

نت شاهد آن درجه پنجم گام ماهور را اشغال کرده و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام می‌رسد.

دلکش:

یکی از علل این نام‌گذاری را می‌توان سلیقه‌ها و حالات مقطعی نوازندگان و خوانندگان و به وجودآورندگان ملودی‌ها و نغمات ایرانی دانست، چرا که بعضی اوقات یک واژه چنان باری معنوی در خود دارد که به راحتی می‌تواند مبین حالات القائی یک نغمه و یک آهنگ باشد. گوشه دلکش از جمله همان آهنگ‌هاست که با ساختاری که در ملودی خویش نهفته دارد به راستی دلکش و دل‌انگیز است. ملودی دلکش از لحاظ شباهت با سلمک شور و زابل سه‌گاه قابل مقایسه است.

نت شاهد آن درجه پنجم گام و گستره ملودی آن تا درجه ششم گام می‌رسد.

نصیرخانی:

نصیرخانی از جمله ملودی‌هایی است که انتساب به فردی با نفوذ به نام نصیرخان را حکایت می‌کند.

در بعضی از ردیف‌ها نصیرخانی را طوسی نیز می‌گویند. وزن ملودیک آن از لحاظ انطباق با عروض چهار بار متفاعلن می‌باشد که حالت آن را در درجات مختلف گام ماهور اجرا می‌نمایند. محل نت شاهد آن درجه اول گام است و معمولا تا درجه پنجم گسترش می‌یابد ولی از آن جایی که در تمامی درجات گام ماهور قابل اجراست بهتر است گستره آن را تا درجه هشتم ماهور ذکر کنیم.

مرادخانی:

از جمله نوازندگان زمان قاجاریه بوده و در سلک سایر عمله طرب در خدمت دربار و مجالس انس نوازندگی می‌کرده است. حالتی در ماهور موجود است که بیشتر اشعاری با وزن مفتعلن فاعلن (دوبار) در خور آن است و به مرادخانی معروف شده است.

عارف قزوینی این شخص را در یادنامه‌های خود که از مجالس الفت و انس با دوستان داشته است، بسیار نوازنده بدی شناخته و گفته که وی خیلی بد تار می‌زده است، حالا معلوم نیست که عارف از ساز زدن او خوشش نمی‌آمده و یا واقعا خوب نوازنده‌ای نبوده است. به هر صورت از ظاهر قضایا چنین برمی‌آید که چون عارف با سایر نوازندگان و شاهزاده‌های وقت، نشست و برخاست داشته، بیراه نگفته باشد.

با همه این تفاسیر، این حالت، بکری و استقلال خود را در گام ماهور به عنوان یک ملودی گوش‌نواز حفظ نموده است و قابل اجرا در درجات مختلف گام ماهور می‌باشد.