فاصله در موسیقی
شاید سوالاتی در ذهن شما ایجاد شده باشد که فاصله در موسیقی چه مفهومی دارد؟ چگونه قابل بررسی است؟ انواع فواصل چه هستند؟ چگونه قابل اندازه گیری هستند؟ چه ملاک‌هایی برای این اندازه‌گیری وجود دارد و …
در این مقاله سعی میکنیم به این سوالات پاسخی صحیح و علمی بدهیم. همچنین اگر به دنبال یادگیری کامل مباحث تئوری موسیقی هستید به شما دوره آموزش تئوری موسیقی جامع با تدریس دکتر فریبرز حمیدی را پیشنهاد می‌دهیم که مجموعه‌ی کاملی از تئوری موسیقی که شامل گام شناسی، ریتم شناسی، فواصل، مدولاسیون، مطالب مربوط به فیزیک صوت و ریجستری صدای آقایان و خانم‌ها و بسیاری از مباحث حرفه‌ای است که در تمام دنیا به عنوان مبانی موسیقی و یا تئوری موسیقی شناخته میشود.
فاصله در موسیقی به چه معناست؟
از نظر فیزیک صوت، نسبت بسامد یا فرکانس میان دو صدا را فاصله می‌گویند. اما اندازه فاصله در موسیقی به طریقی دیگر محاسبه میشود که در قسمت های بعدی مقاله بررسی خواهیم کرد.
در موسیقی، خصیصه ی صوت به شکل ارتفاعی سنجیده میشود، به این معنا که ما ارتفاع صدا را به شکل زیر و بمی احساس میکنیم. بیشتر اصوات موسیقی زیرایی کاملاً معینی دارند. اما برعکس، برای صدای گفتار معمولی انسان و صدای طبل و برخی ساز‌های کوبه‌ای زیرایی کاملاً مشخصی نمیتوان تعریف کرد.
پس نتی برای آن وجود ندارد که ارتفاع صوتی آن را مشخص کند. بنابراین فاصله در موسیقی عبارت است از مسافت میان هر دو نت موسیقی ، و به گفته‌ی دیگر، اختلاف دونت از نظر زیر و بمی.
فواصل (intervals):
تلفیق همزمان یا متوالی دو صدا را فاصله مینامند.
صدای پایینی فاصله را مبنا یا پایه‌ی فاصله، و صدای بالایی را رأس یا نوک فاصله مینامند. هر چه دو نت از یکدیگر دورتر باشند، طبیعتاً فاصله‌ی میانشان نیز بیشتر است. تعداد درجات تشکیل دهنده‌ی فاصله را وسعت درجه‌ای فاصله مینامند.
هر فاصله در موسیقی وسعت درجه‌ای مشخصی دارد که میتوان از آن به عنوان کمیت فاصله نام برد و با عدد ترتیبی بیان میشود (اول ، دوم ، سوم ، چهارم و …)
به طور مثال، فاصله‌ی دو-سل فاصله‌ی پنجم است. به این شکل که نت اول نیز برای شمارش محاسبه میشود : دو – ر – می – فا – سل.
اینکه این فاصله دارای چه کیفیتی است در مبحث انواع فواصل در موسیقی بررسی خواهد شد.
فواصل ملودیک و هارمونیک:
فاصله‌ای که صداهایش به طور متوالی (یکی بعد از دیگری) آمده‌اند فاصله‌ی ملودیک نام دارد. فاصله‌ی ملودیک با توجه به جهت حرکت میتواند بالارونده یا پایین‌رونده باشد. اما در هرصورت، مبنای ما برای محاسبه‌ی فاصله نت بم خواهد بود.
فاصله‌ای که صداهایش به طور همزمان اجرا شوند فاصله‌ی هارمونیک نام دارد. مثال این بخش میتواند اجرای آکورد ها باشد که صداهایی به شکل همزمان به صدا درمی‌آیند.
قاعدتاً فاصله‌ی هارمونیک نیز از پایه به رأس خوانده میشود (از نت بم به نت زیر).
فواصل آنارمونیک (Enharmonics intervals):
آنهارمونیک، هنگامی رخ میدهد که صدادهی یکسانی دیده شود اما اسامی متفاوت باشد. فواصلی که یکسان صدا میدهند اما از نقش و املای متفاوت برخوردارند فواصل آنهارمونیک نامیده میشوند. این واژه به شکل مصطلح برای کاربرد نت های آنهارمونیک استفاده میشود اما در فواصل اندکی تفاوت وجود دارد. بنابراین اگر مدرسی از واژه ی آنهارمونیک فواصل برای نت های آنهارمونیک استفاده کرد نمیشود خیلی سختگیری کرد و هدف مطلبی است که مدرس قصد دارد بیان کند.
اما دو نوع برابری آنهارمونیک فواصل امکان پذیر است:
- وسعت درجه‌ای و پردهای فاصله تغییر نمی‌کند:
به طور مثال سوم بزرگ همان سوم بزرگ میماند و روی همان ارتفاع نیز صدا میدهد.
مثال : ربمل – فا ، دو دیز – می دیز.
- وسعت درجه‌ای با تعویض آنهارمونیک یک یا هر دو صدا تغییر میکند:
به طور مثال سوم بزرگ به چهارم کاسته تبدیل میشود:
دو – می ، دو – فابمل.
در نهایت، آنهارمونیزم بیشتر در مبحث مدولاسیون کاربرد دارد.
انواع فاصله در موسیقی:
تقسیم بندی‌های متفاوتی برای فواصل وجود دارد. مانند فواصل پایدار و ناپایدار، فواصل ساده و ترکیبی ، فواصل دیاتونیک و کروماتیک ، فواصل کنسونانس و دیسونانس و …
آنچه ما در اینجا بررسی خواهیم کرد، تقسیم بندی فواصل به 3 بنیه ای و 4 بنیه ای است که به حوزه‌ی پرده بندی فواصل مربوط میشود.
فواصل 4 بنیه ای فواصلی هستند که برای درجات 2 ، 3 ، 6 و 7 استفاده میشوند. دلیل این نام‌گذاری، خوانش این فواصل با پسوندهای کاسته، کوچک، بزرگ و افزوده است.
فواصل 3 بنیه‌ای فواصلی هستند که برای درجات 1، 4، 5 و 8 استفاده میشوند. خوانش این فواصل با پسوندهای کاسته، درست و افزوده انجام میشود.
آنچه دراین تقسیم بندی حائز اهمیت است، وسعت پردهای فواصل است. به این معنا که تفاوت هر پسوند، تفاوت کیفیت فاصله را مشخص میکند. برای این بخش میتوانید به جدول فواصل که در ادامه‌ی مقاله ارائه میشود رجوع کنید.
اندازه گیری فاصله در موسیقی:
برای اندازه‌گیری دقیق فواصل، باید تعداد پرده و نیم‌پرده بین فواصل را شمارش کرده و با رجوع به جدول فواصل و برحسب وسعت درجه‌ای آن، نام دقیق آن را مشخص کنیم.
به طور مثال میخواهیم فاصله ی ر تا سی را اندازه گیری کنیم.
در مرحله‌ی اول، تعداد پیده و نیم پرده‌ی این فاصله را محاسبه میکنیم (4.5 پرده)
سپس ، درجه ی آن را مشخص میکنیم (فاصله ی ششم : ر – می – فا – سل – لا – سی)
در مرحله‌ی آخر، با رجوع به جدول فواصل، مختصات دقیق آن را پیدا میکنیم. (فاصله ی ششمی که 4.5 پرده باشد، درجدول، ششم بزرگ نامیده میشود).
این پاسخ، مختصات دقیق این فاصله یا اندازه‌ی دقیق آن را برای ما مشخص میکند.
پرده و نیم پرده در بحث فاصله در موسیقی:
تعداد پرده ها و نیم‌پرده های تشکیل دهنده‌ی فاصله در موسیقی را وسعت پردهای فاصله مینامند.
وسعت پردهای در عدد صحیح، کسری یا مختلط پرده‌ها بیان میشود.(مثلا 3 پرده، 3 و ½ پرده و …) تعیین وسعت پردهای نیز لازم است ، زیرا وسعت درجه ای قفط به طور تقریبی فاصله را تعیین میکند.
دلیل این امر تفاوت پرده ای میان دو فاصله ی سی – دو و می – فا با بقیه ی فواصل دوم است. به شکلی که این دو مورد نیم پرده و باقی فواصل یک پرده ای هستند. پس این عدم توازن دلیل کافی نبودن بیان وسعت درجه ای است.
همانطور که در پاراگراف های قبل توضیح داده شد، این وسعت پردهای با صفاتی مانند کاسته، کوچک، درست، بزرگ، افزوده و حتی دوبل کاسته و دوبل افزوده بیان میشود.
این صفات پس از عدد ترتیبی بیان میشوند (به طور مثال یکم درست)
جدول فواصل موسیقی:
در اینجا جدولی قرار خواهیم داد تا با روش گفته شده در این مقاله، راهگشای محاسبات شما باشد. اما توجه کنید که این روش صرفا برای تفهیم شدن و درک مطلب توسط شماست و نباید به آن بسنده کنید.
حتما باید از روش هایی (که مجال توضیح آن‌ها در این مقاله نبود) برای محاسبه استفاده شود تا سرعت انتقال بیشتری برای تجسم آن‌ها به دست بیاید.
(محل قرارگیری جدول فواصل)
منابع:
تئوری مقدماتی موسیقی / اسپاسبین
تئوری موسیقی / مصطفی کمال پورتراب
تئوری بنیادی موسیقی / پرویز منصوری