ردیف در موسیقی چیست؟
همانگونه که می‌دانید، موسیقی ایران از سبقه‌ای درخشان و کهن برخوردار است. ردیف در موسیقی ایرانی یکی از اصلی‌ترین اجزای موسیقی کلاسیک یا اصیل ایران است که دارای تاریخچه و جایگاه مهمی در فرهنگ و هنر ایران دارد در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با مفهوم ردیف در موسیقی ایران آشنا شوید، همچنین اگر مایل به یادگیری و آشنایی کامل با ردیف موسیقی ایرانی (7 دستگاه و 5 آواز) هستید می‌توانید از پکیج آموزش دستگاه شناسی که توسط دکتر فریبرز حمیدی تدریس می‌شود استفاده کنید.
ردیف در موسیقی چیست؟
طبق نظریه استاد منصور اعظمی‌کیا در کتاب راه و رسم منزل‌ها از لحاظ لغوی هر مطلب و موضوع که به صورت منطقی ترتیبی خاص داشته و آرایش موزون گرفته باشد کلمه ردیف زیبنده آن مطلب خواهد بود.
اما در فضای علم موسیقی هنگامی که بحث از ردیف پیش می‌آید، منظور گوینده مجموع نغمات و الحانی است، که خود این نغمات و لحن‌ها (ملودی‌‌ها) تحت اصطلاح گوشه و تیکه خودنمائی می‌کنند.
به عبارتی دیگر ردیف در موسیقی ایرانی، نحوه روایت دستگاه‌ها و آوازهای مشتق و گوشه‌های موسیقی ایران توسط استادان شاخص و درجه اول موسیقی بوده و هست بنابراین می‌توان گفت: ترتیب منطقی جمیع تیکه‌ها و گوشه‌های ثبت شده و ثبت نشده که استقلال و شخصیت ملودی داشته باشند به یک صورت منطقی از لحاظ رعایت (نت‌های گام مربوطه) تشکیل ردیف را می‌دهند و همین تنوع والوانی و بکر بودن الحان گوناگون بوده و هست که موسیقی اصیل ایران را تا این زمان پابرجا و استوار گذارده و به مدد همین گوشه‌ها و تیکه‌ها هرچند گاه نغماتی در گوش دل و جان اهل هنر طنین می‌افکند.
فرق دستگاه و ردیف در موسیقی
ردیف پدیده‌ای عینی است به عنوان مثال وقتی می‌گوییم درآمد شور از ردیف کریمی اشاره به یک ملودی مشخص داریم. هنگامی که ما مشخصات همین گوشه درآمد شور از ردیف کریمی را دریابیم و به نقش نت‌ها و فاصله یا مد توجه کنیم و در نهایت مایه درآمد شور را از آن استخراج می‌کنیم. از گوشه درآمد شور که یک پدیده عینی در ردیف کریمی است مشخصاتش را استخراج کردیم و حالا هر ملودی‌ای اجرا کنیم که این مشخصات را داشته باشد می‌گوییم در واقع در مایه شور می‌باشد. مایه یا دستگاه شور یک پدیده ذهنی است اما درآمد شور ردیف کریمی یک پدیده عینی می‌باشد و کسی نمی‌تواند آن را جور دیگری اجرا کند درنتیجه دستگاه یا مایه پدیده‌ای ذهنی است اما ردیف پدیده‌ای عینی می‌باشد.
تاریخچه ردیف در موسیقی ایرانی
ردیف در موسیقی دستگاهی امروز ایران از دوره علی‌اکبر فراهانی در زمان ناصرالدین شاه قاجار باقی مانده است. در آن زمان با تلاش امیرکبیر آقا علی‌اکبر فراهانی برای بسط و گسترش موسیقی ایرانی به دربار ناصرالدین شاه دعوت شد پس از آن این موسیقی توسط آقا غلامحسین فراهانی به میرزا حسینلی و میرزا عبدالله که دو پسر آقا علی‌اکبر بود آموخته شد. اندوخته‌ای که از موسیقی تمدن چند هزار ساله ایران مورد استفاده‌تر و معروف‌تر است، دسته بندی موسیقی به شیوه این دو استاد می‌باشد که ردیف موسیقی نامیده می‌شود.
جمع‌آوری ردیف در موسیقی به شیوه امروزی از اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار آغاز شده است. در اوایل دوره قاجار از اولین راویان ردیف می توان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد. ردیف هایی که اکنون موجودند شامل ردیف میرزا عبدالله، ردیف آقاحسینقلی، ردیف ابوالحسن صبا، ردیف عالی علی اکبر شهنازی، ردیف موسی معروفی، ردیف دوامی، ردیف طاهرزاده، ردیف محمود کریمی، ردیف سعید هرمزی، ردیف مرتضی نی داوود و… هستند. امروزه، ردیف میرزا عبدالله، ردیف صبا، ردیف شهنازی و دوامی کاربری بیشتری دارند و بیشتر در مکاتب درس موسیقی آموزش داده می شوند. سیستم موسیقی مقامی تبدیل به سیستم موسیقی ردیفی آوازی شد و جای مقام‌های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
ردیف نوازی
از منطر تئوریک، ردیف در موسیقی ایرانی به طرز قرار گرفتن آهنگ‌ها و نغمات موسیقی گفته می‌شود. ردیف نوازی یک روش نوازندگی است که در موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده می‌شود. این روش نوازندگی به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز موسیقی دستگاهی ایران شناخته می‌شود. درواقع ردیف یک رپرتوار یا چیدمانی است که از درامد شروع به اوج رسیده و دوباره فرود به درامد دارد. برای مثال در هر دستگاهی قطعه از درآمد شروع شده وارد گوشه های مختلف می‌شود، اوج می‌گیرد و دوباره به درآمد برمیگردد به این چیدمان و ترتیب که از نقطعه ای شروع شده و به ترتیب اوج گرفته و پایین می‌آید و طبق یک اصول نواخته می‌شود ردیف یا ردیف نوازی گویند.
تفاوت ردیف سازی و ردیف آوازی
شاید بتوان گفت که ردیف سازی و ردیف آوازی ذات و فلسفه یکسانی دارند. اما در ردیف سازی ملودی تحرک بیشتری دارد. چون به کلام وابسته نیستند. مثلا انواع رنگ دلگشا یا گوشه خسروانی،گوشه بسته‌نگار،مجلس‌افروز و…ردیف های سازی هستند که ردیف آوازی ندارند. بنابراین ردیف سازی از نعمت کلام برخوردار نیست.
پس می‌توان گفت نبود شعر در ردیف‌سازی اولین تفاوت در ردیف سازی و آوازی است.
ردیف میرزا‌عبدالله به 250 گوشه در هفت دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، چهارگاه، سه‌گاه و راست‌پنجگاه و 5 آواز؛ دشتی، اصفهان، افشاری، ترک و ابوعطا تنظیم شده است.این نظم در ردیف های دیگر نیز کمابیش تکرار شده است. اما به طور نمونه ردیف آوازی محمودکریمی 145 گوشه دارد. با این حال ردیف های موسیقی اصیل ایران در طول تاریخ گسترش پیداکرده‌اند. مثلا ابولحسن صبا گوشه‌های دیلمان و امیری را بر اساس موسیقی شمال ایران به موسیقی دستگاهی و ردیفی ایران اضافه کرده است.
دیگر تفاوت ردیف‌سازی و ردیف آوازی ضرب‌آهنگ است. برخی از گوشه ها مثل رنگ‌ها و چهارمضراب ها بخاطر ضرب‌آهنگ، بیشتر در ردیف سازی آمده‌اند. اما الگوی ریتمی ردیف آوازی به ضرب آهنگ شعر بستگی دارد.
در بحث موسیقی اصیل ایرانی و دستگاه شناسی بهتر است که نوازنده ردیف آوازی را آموزش ببیند. اما خواننده‌ها الزامی به یادگیری ردیف سازی ندارند.
انواع ردیف در موسیقی ایرانی
طبق کتاب راه و رسم منزل‌ها نوشته منصور اعظمی‌کیا، در طول سالیان به وسیله اساتید معتبر و نخبه از ردیف روایات مختلفی شد که هر کدام به صورت‌های مختلف جمع‌آوری و ثبت و ضبط گردید.
البته ناگفته نماند که ردیف‌های ضبط و ثبت شده موجود در بسیاری از مقاطع کسل کننده بوده ئ جهت خلاصه نمودن و به قول معروف شسته رفته نمودن آنها، استادانی چون درویش خان، ابوالحسن صبا، مرتضی نی‌داوود زحماتی کشیده بدون آنکه از کیفیت آنها کاسته شود.
اکنون به ذکر ردیف‌های ضبط شده و نت نویسی شده موجود می‌پردازیم:
- ردیف آقا حسینقلی: این ردیف توسط فرزند آقا حسینقلی (علی‌اکبرخان شهنازی) در وزارت فرهنگ و هنر ضبط شد.
- ردیف اسماعیل قهرمانی – نورعلی برومند: وی شاگرد میرزا عبدالله بود، ردیف استادش را با تار نواخته و در اختیار نورعلی برومند گذاشت و نورعلی برومند با تغییرایی آن را ضبط نمود که همان ردیفی است که ژان دورینگ فرانسوی آن را نت نگاری کرده و مقدمه‌ای نیز بر آن نوشته است.
- ردیف درویش خان: مرتضی نی‌داوود نوازنده تار به سفارش رادیو در مدت یک سال و نیم ردیفی را مشتمل بر 297 گوشه نواخته و ضبط نمود و بنا بود ردیف مذکور از رادیو پخش شود ولی نشد و مرتضی با آزردگی به آمریکا مهاجرت نمود و در همان جا درگذشت.
- ردیف عبدالله دوامی: با صدای محمود کریمی ضبط شده و همچنین با صدای خود ایشان نیز موجود است.
- ردیف سیدحسین طاهرزاده: طاهرزاده در اواخر عمر به خواهش نورعلی برومند به طور خصوصی همراه تار برومند و کمانچه اصغر بهاری بعضی از دستگاه‌ها و آوازها را ضبط کرد.
- ردیف ابوالحسن صبا: صبا براساس ردیف‌های میرزا عبدالله و درویش خان و حسین خان اسماعیل‌زاده و عبدالله دوامی به اضافه مطالب تحقیقاتی خودش ردیفی را برای سازهای ویولن، سنتور، تار و سه‌تار تدوین و ضبظ نمود.
- ردیف فرامز پایور: ایشان که خود یکی از شاگردان خوب صبا است ردیفی را برای ساز سنتور در مقطع ابتدایی و چپ کوک ثبت و ضبط نمود.
- ردیف موسی معروفی: او براساس ردایف بنیادی آقا حسینقلی و میرزا عبدالله ردیفی را ثبت و ضبط کرد که ردیف مذکور شامل اضافاتی از خود موسی معروفی نیز هست.
- ردیف علی تجویدی: ایشان ردیفی را برای ساز ویولن در دستگاه‌های چهارگاه، همایون و اصفهان ثبت و ضبط نموده‌اند.
در میان ردایف نامبرده شده ذیلا به ردیف‌هایی که علاوه بر ضبط شدن نت‌نگاری نیز شده‌اند می‌پردازیم:
- ردیف میرزا عبدالله (توسط علی‌نقی وزیری)
- ردیف آقا حسینقلی (توسط علی‌نقی وزیری)
- ردیف عبدالله دوامی (به روایت محمود کریمی و آوانگاری دکتر مسعودیه)
- ردیف ابوالحسن صبا
- ردیف ابتدایی چپ کوک فرامرز پایور
- ردیف موسی معروفی
- ردیف علی‌اکبرخان شهنازی (توسط حبیب‌الله صالحی)
قابل ذکر است که از میان ردایف نامبرده شده، ردیف میرزا عبدالله و موسی معروفی در میان نوازندگان و خوانندگان عمومیت اجرائی دارد.
مراحل یادگیری ردیف موسیقی ایرانی
پس از آنکه هنرجو به یک تسلط نسبی در نوازندگی و تکنیک‌های آن دست یافت وارد مرحله آموزش ردیف می‌شود. هنرجو در این مرحله با لحن موسیقی اصیل ایرانی آشنا می‌شود و به واسطه شنیدن آهنگ‌های مختلف در یک دستگاه خاص مهارت شنیداری او نیز تقویت می‌شود.
در مرحله بعدی هنرجو به سراغ بداهه‌نوازی رفته و با توجه به مطالب آموخته شده در مرحله قبل براساس خلاقیت، ذوق و سلیقه شخصی خودش قطعاتی را اجرا می‌کند.
در مرحله آخر هنرجو باید نزد یک استاد صاحب سبک آموزش ببیند تا جزئیات و ریزه‌کاری‌ها در سبک خاصی از نوازندگی را تمرین کند.
پس از گذراندن مراحل گفته شده هنرجو توانایی میان وجهه ظاهری و به اصطلاح بیرونی هنر و همچنین ته‌مایه‌ی ذاتی و درونی هنر تعادل ایجاد کند و به مرور سبک شخصی خودش را ردیف‌نوازی پای ریزی کند.
برای یادگیری کامل پیشنهاد می‌کنیم از دوره آموزش دستگاه شناسی می‌فادو با تدریس دکتر فریبرز حمیدی استفاده کنید، این مجموعه با مطالعات و تحقیقات به زبانی ساده و گویا برای علاقه مندان تمام سبک های موسیقی ایرانی اعم از اصیل، پاپ، محلی، عرفانی، حماسی و …تولید شده است تا در هر سطحی، از علاقه مند تا هنرجو و هنرآموز بتوانند از این بسته آموزشی استفاده نموده و به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.