آشنایی با دستگاه نوا
دستگاه نوا دارای ملودی پر طمطراق است و ابهتی خاص دارد هر چند گام شناسی و فواصل آن از جهاتی با شور شباهت دارد ولی در نهایت استقلال ملودی دارد. واژه نوا از ریشه پهلوی نواک گرفته شده است، بدین صورت که واژه “واک” در زبان پهلوی به معنای آوا و صوت بوده و در زبان‌های ایرانی و سانسکریت مشتقات فراوان دارد که همگی به همان آوا و صوت برمیگردند. آنچه مسلم است پس از گذشت زمان واژه نیواک به نواک و نوا مبدل شده است. برای آشنایی با دستگاه نوا به صورت کامل می‌توانید از دوره آموزشی دستگاه نوا در سایت می‌فادو استفاده نمائید.
بر اساس توضیحات دکتر فریبرز حمیدی نوا سه رویکرد دارد: نوا به مثابه نوا، نوا به مثابه شور، نوا به مثابه افشاری. وقتی در حالت افشاری است یعنی به میزانی شبیه هم هستند که خیلی از شاگردهای مبتدی آنها را با هم اشتباه می‌گیرند چون بسیار می‌توانند شبیه به هم باشند. ولی در حالت نوا به مثابه نوا صلابت نوا بسیار مشخص است و بسیار گوشه‌های تخصصی دارد که نوا یک دستگاه کاملا جدا می‌شود و در حالت نوا به مثابه شور به دلیل وجود گوشه‌هایی که با شور مشترکات بسیار زیادی دارد گفته می‌شود که نوا می‌تواند بسیار همانند شور باشد ولی خب می‌دانیم که در حالت نوا به مثابه نوا درمیابیم که نوا یک دستگاه مستقل است.
ارتباط دستگاه نوا با دستگاه‌های دیگر
دستگاه نوا از نظر فواصل با دستگاه شور بسیار نزدیک است. همیشه گام نوا در صورتی با گام شور مطابق است که نت شاهد نوا از درجه چهارم شور شروع شود
گام شور با نوا از نظر فواصل مشترک است. فقط ساختار ملودی خود نوا و شور تفاوت دارد و در ضمن ساختار ملودی بعضی از گوشه‌های نوا (گوشت – عراق) باعث عرضی قرار گرفتن نت‌های تشکیل دهنده فواصل شده و گام را تغییر می‌دهد که آن هم مقطعی است و نهایتاً به نوا مراجعت می‌نماید. بنابراین از تشابه گام نوا و شور می‌توان به سادگی برای ورود از هریک به دیگری استفاده نموده و حالت ملودی‌ها را در یکدیگر بکار گرفت.
مقام نوا
نوا دومین مقام از ۱۲ مقام اصلی موسیقی قدیم ایران بوده است. قدمت اسم نوا به قبل از تکامل مایه‌های موسیقی ایرانی برمیگردد. و دستگاه نوا به گونه‌ای میراث به جا مانده از مقام نوا محسوب می‌شود. درجات این مقام در قدیم از این قرار بوده‌اند: طنینی، بقیه، طنینی، طنینی، بقیه، طنینی. این فواصل با درجات گام مینور در موسیقی اروپا قابل تطبیق می‌باشند. امروزه همچنان مقام نوا همانطور که در قدیم بوده نیز در نواحی کردستان و خراسان حفظ شده و برخی نوازندگان دوتار و تنبور آن فواصل کهن را اجرا می‌کنند. گوشه نهفت از معدود گوشه‌های دستگاه نوا می‌باشد که به طوردقیق بر مقام نوا منطبق است.
گوشه‌های نوا
جهت آشنایی با دستگاه نوا به توضیح برخی از گوشه‌های دستگاه نوا براساس کتاب راه و رسم منزل‌ها می‌پردازیم:
درآمد نوا:
نت شاهد آن درجه اول گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام است. ملودی نوا شباهت به درآمدهای افشاری و ابوعطا و گوشه‌های بیات عجم و پنجگاه دارد و چه بسا اگر با دقت و ظرافت به آن پرداخته نشود، ملودی‌ها در یکدیگر تداخل نمایند. گام آن شباهت با شور دارد
گوشه نستاری:
نت شاهد آن درجه اول گام و گستره آن تا درجه پنجم گام می‌باشد. نستر یا نستار نام راهبی معاصر با انوشیروان بوده است همچنین در لغت نامه دهخدا آمده: زاهدی بوده است مجوسی که به زمان کسری انوشیروان می‌زیسته است. رِنگی در دستگاه نوا موجود است با ضرب (3/4) که منسوب است به نستار و آن را رنگ نستاری میگویند. نگارنده بر اساس ساختار ملودیک رنگ، با شعر مناسب حالتی را پرورانده و به گوشه نستاری موسوم ساخته است.
گوشه مسیحی:
نت شاهد آن درجه اول گام و گستره ملودی آن تا درجه پنجم گام می‌باشد. مسیح کلمه‌ای است از ریشه عبری “ماشیاخ” به معنی منجی و نجات دهنده و مسیحی به کسی که دارای دین مسیح باشد و خود را منسوب و متعلق به آیین حضرت بداند گفته می‌شود. شاید در بین مسیحیان در مواقع نیایش و سرایه‌های مذهبی چنین حالتی متداول باشد و این گوشه مأخوذ از آن حالت باشد. موقعیت قرار گرفتن گوشه مسیحی در گام نوا عیناً همانند آواز افشاری است.
گوشه گردانیه:
آوازی که منسوب است به ناحیه گردانه کردستان ایران نت شاهد آن درجه سوم گام و گستره ملودی تا درجه پنجم گام می‌رسد. نکته قابل اهمیت در ملودی گردانیه نت‌های ایست آن است چرا که ملودی آن به طوری بنا شده که روی درجات هفتم، ششم، پنجم به صورت گام پایین رونده ایست‌هایی دارد.
گوشه مثنوی نوا:
مثنوی نوا با سایر آوازهای مثنوی که در دستگاه ماهور یا راست پنجگاه اجرا می‌شود، فرق دارد. مثنوی نوا به طور مستقل در نوا نواخته یا خوانده نمی‌شود اما می‌توان بر اساس یکی از گوشه‌های مرسوم‌الاجرا (شاه ختائی) در گام نوا نیز مثنوی خواند. اما اشتهار و معروفیت آن بسان مثنوی دستگاه‌های دیگر نیست.
گوشه گوشت:
در لغت به معنای گفتار و گویش است. گوشت را با حالتی خاص در دستگاه نوا اجرا می‌کنند، ساختار ملودی آن شباهتی به فواصل گام سه‌گاه پیدا می‌کند و به همین دلیل اگر نوازنده یا خواننده تسلط و مهارت در نواختن و خواندن ملودی آن به خرج ندهد و به طور زیاد در فضای ملودی آن بماند، احتمال انحراف از گام نوا و تبدیل ملودی گوشت به سه‌گاه زیاد است. نت شاهد آن درجه چهارم گام نوا (هم شاهد با عراق) بوده و نت ایست آن درجه هفتم گام نوا می‌باشد (یعنی یک نت زیر تونیک و شاهد نوا). نت است گوشت از نت شاهد آن با اهمیت تر است. گستره ملودی آن را می‌توان در حدود نیم دانگ اول گام نوا دانست.
گوشه نهفت:
نت شاهد آن، درجه پنجم گام نوا را اشغال می‌کند و گستره ملودی آن تا درجه اول گام می‌باشد. در لغت به معنای پنهان و پوشیده – جایی که شب را استراحت کنند می‌باشد همچنین نام شعبه‌ای است از24 شعبه موسیقی در قدیم که با حجازی، عراق و بزرگ مناسب بوده است. امروزه یکی از گوشه‌های نوا است که درآن تغییری در گام نوا داده نمی‌شود. قدما دستگاه نوا را دستگاه خراباتی و قابل برای ساعات پایانی شب می‌دانستند و گوشه نهفت با در نظر گرفتن معنای “جایی که شب را استراحت کنند”با این تعبیر بی‌مناسبت نمی‌باشد.
گوشه مَجَسلی:
نت شاهد آن درجه پنجم گام نوا بوده و گستره ملودی آن تا درجه هشتم گام می‌باشد. مجس به معنای موضع لمس، جای دست مالیدن، محل لمس جایی که طبیبان برای دانستن حرکات قلب میان شصت و چهار انگشت گیرند. همچنین در لغت نامه آمده است که مَجَسطی نام کتابی است که یکی از موبدان ایرانی، دستوراتی را در آن برای آتش پرستی تدوین کرده است و چون نام موبد مجسط بوده کتاب و مجموعه اجکام وارد شده در کتاب را مجسطی گویند. از آنجائی که ایرانیان قدیم همواره سرودهایی داشته و خصوصاً در هنگام نیایش از آن سرودها استفاده می‌کرده‌اند می‌توان احتمال داد که بعدها نوعیت آهنگی که ایرانیان با آن کتاب مجسطی را می‌خوانده‌اند در ردیف موسیقی با نام مجسطی وارد شده و پس از گذشت زمان واژه مجسطی به مجسلی تغییر شکل داده باشد.
گوشه ضربی رهامی:
هرگاه ملودی رهاوی را در دستگاه نوا اجرا کنیم به آن رهامی میگویند در همین قطه می توان در وزنهای مختلف قطعه ای ضربی ساخت و در قدیم رایج بوده نمت شاهد درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هفتم گام نوا
گوشه شاه ختائی:
نت شاهد آن درجه ششم گام نوا است و گستره ملودی آن تا درجه چهارم گام می‌رسد. به ناحیه‌ای وسیع، شامل قسمت شمالی چین (منچوری) مغولستان و ترکستان شرقی با قسمتی از سیبری “ختا” اطلاق می‌شود. همچنین خطا یا خطادن نام طایفه‌ای از طوایف مغول است که در اوایل قرن چهارم هجری تمام مغولستان و قسمتی از چین را تصرف کردند و نام خطا (ختا) را به همه این ممالک وسیع اطلاق کردند.
ساختار دستگاه نوا
در دستگاه نوا نت پایه در میانه مجموعه‌ای از درجات قرار می‌گیرد که معرف دستگاهند. نتی که یک درجه بمتر است (یعنی نت زیرپایه، یا درجه دوم زیر نت پایه) معمولاً نت آغاز است و یک درجه پایین‌تر از آن (یعنی درجه سوم زیر نت پایه) نت ایست دستگاه است. آخرین مورد یک نت ریزپرده‌ای است و فاصله‌اش با نت پایه دستگاه به اندازه یک سوم نیم بزرگ است. گستره صوتی دستگاه در مدار اصلی‌اش شامل دانگی بالاتر از نت پایه و دانگ بمتر از نت پایه است.
از آنجا که فواصل نوا و شور یکسان هستند، ساختار نوا را می‌توان در تناسب با شور نیز توصیف کرد. از این دیدگاه، شاهد نوا روی درجه چهارم شور قرار دارد و نت ایست آن روی درجه دوم شور.
گام شناسی دستگاه نوا
مبحث تئوریک دستگاه نوا به مانند دستگاه شور بوده و بر مبنای مباحث آن دستگاه محاسبه و اجرا خواهد شد. اما نکته قابل ذکر درست به مانند مقایسه دستگاه ماهور با دستگاه راست پنجگاه است که دستگاه نوا نیز با دستگاه شور مشابهت زیادی داشته و اجرای این دستگاه نیز از حساسیت بالایی برخوردار است چرا که در صورت عدم اجرای صحیح نت های توقف یا ایست امکان اجرای اشتباه و یا مدولاسیون به دستگاه شور و یا آوازهای چهارگانه دستگاه شور با دستگاه نوا خواهد بود.
برای بررسی کامل گام شناسی دستگاه نوا می‌توانید از دوره تئوری گام شناسی موسیقی با تدریس دکتر فریبرز حمیدی نیز استفاده کنید.
نحوه ساختن یک گام نوا
برای به دست آوردن علائم گام نوا با علم اینکه تونیک نوا درجه چهارم شور می‌باشد می‌توانیم از گام شور استفاده کنیم به عنوان مثال برای به دست آوردن نوای سل از شور ر کمک می‌گیریم.
ویژگی‌های گام نوا
- دارای دانگ‌های نامساوی است.
- پرده‌های آواز نوا با شور تفاوتی ندارد و علامت‌های سرکلید شور و نوا نیز یکی می‌باشد ولی در تونیک متفاوت هستند.
- گام نوا محسوس ندارد.
- فواصل گام نوا عبارتند از: یک پرده، نیم پرده، یک پرده، یک پرده، سه ربع پرده، سه ربع پرده، یک پرده
اگر به دنبال آشنایی با دستگاه نوا به صورت جامع و کامل هستید می‌توانید از دوره آموزشی دستگاه نوا با تدریس دکتر فریبرز حمیدی در سایت می‌فادو استفاده کنید.